आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकात सहभागी व्हायला अमेरिकेने विरोध केल्यानंतर चीनने स्वतःचे अवकाश स्थानक उभे करायचे ठरवले. यावर्षी चीनच्या महत्त्वाकांक्षी 'तिआन्हे अवकाश स्थानका'चे काम पूर्ण होईल. त्यामुळे अंतराळ क्षेत्रात यापुढच्या काळात महासत्तांमध्ये एक वेगळीच स्पर्धा पाहायला मिळेल.
अंतराळ क्षेत्रातली स्पर्धा दिवसेंदिवस वाढतेय. कोरोना काळात मंदावलेला कॉम्प्युटर चीपचा पुरवठा आणि रॉकेट इंधनाच्या तुटवड्यामुळे नासाच्या अवकाश मोहिमा थंडावल्या होत्या. रशिया आणि अमेरिकेने यापूर्वीच आपल्या अवकाश मोहिमा यशस्वी करत या क्षेत्रात पाय रोवलेत. तर महासत्ता असलेल्या चीनने 2003 ला या क्षेत्रात प्रवेश केला. सध्या या अवकाश स्पर्धेत चिनी ड्रॅगन स्वतःची ताकद वाढवायचा प्रयत्न करतोय.
चीनने 15 ऑक्टोबर 2003 ला पहिला अंतराळवीर अंतराळात पाठवला होता. असे करणारा चीन हा अमेरिका आणि रशियानंतरचा तिसरा देश ठरला होता. 2013 ला चीनने चंद्रावर तर मागच्या वर्षी मंगळावर रोबोटिक अंतराळ यान उतरवले होते. चीनला यापुढे जायचंय. गेल्या वर्षीची शेन्झो 13 ही अवकाश मोहीम त्यातला एक महत्त्वाचा भाग ठरली. शेन्झो हा चीनचा महत्त्वाचा अंतराळ कार्यक्रम आहे. शेन्झो 13 हे या कार्यक्रमातले 13 वे उड्डाण आणि आतापर्यंतची सगळ्यात लांब पल्ल्याची मानवी अंतराळ मोहीम आहे. 15 ऑक्टोबर 2021 ला या अंतराळ मोहिमेची सुरुवात झाली.
21 ऑक्टोबरला हे अंतराळ यान तिआन्हे अंतराळ स्थानकात पोहोचले होते. झाई झिगांग, वांग यापिंग आणि ये गुआगफू या तीन चिनी अंतराळवीरांनी या मोहिमेदरम्यान तिआन्हे अंतराळ स्थानकात 6 महिन्यांचा मुक्काम करत, या अंतराळ स्थानकाच्या बांधकामावर देखरेख ठेवली. वैज्ञानिक प्रयोगही केले. यातल्या झाई झिगांग आणि वांग यापिंग यांनी अंतराळ स्थानकाच्या बाहेर येत, 6 तास 11 मिनिटे केलेला स्पेसवॉक खास चर्चेचा विषय ठरला होता. 16 एप्रिलला हे अंतराळ यान आपली मोहीम फत्ते करून माघारी परतले.
पूर्व चीनमधल्या वांग यापिंग या चीनच्या दुसर्या महिला अंतराळवीर आहेत. तर शेन्झो 13 या कार्यक्रमावेळी स्पेसवॉक करणार्या पहिल्या चिनी महिला ठरल्यात. चीनच्या हवाई दलात वैमानिक म्हणून त्या काम करत होत्या. यापूर्वी 2012 ला ली यांग या महिलेने चीनची पहिली महिला अंतराळवीर होण्याचा मान पटकावला. त्यावेळीही वांग यापिंग यांच्या नावाची चर्चा होती. पण ती संधी ली यांग यांना मिळाली.
यावेळच्या अवकाश मोहिमेत वांग यापिंग यांची चर्चा होतेय. चीनची सरकारी न्यूज एजन्सी असलेल्या 'शिन्हुआ'ने एक बातमी दिली. त्यानुसार, वांग यापिंग या चीन उभे करत असलेल्या अंतराळ स्टेशनच्या बाहेर पडल्या. तिथे आसपास फेरफटका मारला. वांग यापिंग यांनी अवकाश स्टेशनच्या बाहेर भटकंती केल्याचे चीनच्या अंतराळ मोहिमांची जबाबदारी असलेल्या 'चायना मॅनेड स्पेस एजन्सी'ने म्हटलेय.
वांग यापिंग यांचा जन्म पूर्व चीनच्या शेंडोंग या किनारपट्टी भागातल्या एका शेतकरी कुटुंबात झाला. ऑक्टोबर 2021 ला त्यांची चीनच्या महत्त्वाकांक्षी शेन्झो 13 या अवकाश मोहिमेसाठी निवड झाली होती. या अवकाश मोहिमेच्या ऑपरेटर म्हणून त्यांच्यावर जबाबदारी देण्यात आली होती.
चीनच्या आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकात सहभागी होण्यावर अमेरिकेने आक्षेप घेतला होता. त्यामुळे चीनला स्वतःचे अवकाश कार्यक्रमही थांबवावे लागले होते. या विरोधामुळे चीनने थेट स्वतःचे अवकाश स्थानक उभे करायचा निर्धार केला. त्याद़ृष्टीने पावलेही टाकली. त्याचाच एक भाग म्हणून गेल्यावर्षी 66 टन वजनाचे अंतराळ स्टेशन चीनने प्रक्षेपित केले होते.
आपले स्वतःचे अंतराळ स्टेशन उभे करायचे, हे चीनने 2011 लाच ठरवले होते. त्यासाठी 'टीआनगाँग 1' नावाचे एक छोटे अंतराळ स्टेशनही चीनने पृथ्वीच्या कक्षेत पाठवले होते. त्याला 2012 ला चीनची पहिली महिला अंतराळवीर ली यांग यांनी भेटही दिली होती. पण ते फार काळ टिकले नाही. ट्रायल म्हणून चीनने पुन्हा एकदा 'टीआनगाँग 2' हे अंतराळ स्टेशन पृथ्वीच्या कक्षेत पाठवले होते. आताचे तिआन्हे हे या अवकाश स्टेशनमधले मुख्य मॉड्यूल आहे.
अंतराळ स्टेशन उभे रहावे म्हणून गेल्या दोन वर्षात चीनने पृथ्वीच्या कक्षेत 11 अंतराळयाने पाठवायची योजना केली. यात शेन्झो क्रू मिशन, दोन टियांझो कार्गो स्पेसक्राफ्ट आणि स्पेस स्टेशनच्या दोन अतिरिक्त मॉड्यूलचा समावेश होता. पृथ्वीच्या कक्षेत 340 ते 450 किलोमीटर उंचीवर प्रदक्षिणा घालणारे तिआन्हे अंतराळ स्थानक 2022 पर्यंत बनवून पूर्ण करायची चीनची योजना आहे.
एकीकडे अमेरिका आणि रशिया आपले अवकाश संशोधनातले वर्चस्व वाढवत असताना, तिसरीकडे चीनही त्याद़ृष्टीने प्रयत्न करतोय. जगातली सगळ्यात मोठी दुर्बीण बनवणे असू दे, की स्वतःचे अवकाश स्टेशन बनवणे. यातून चीन अंतराळ क्षेत्रातल्या स्पर्धेत स्वतःची बाजू भक्कम करताना दिसतोय. स्वतःचे अवकाश स्टेशन उभे राहिल्यामुळे महासत्तांमध्ये अंतराळ क्षेत्रातही स्पर्धा पाहायला मिळेल. 1997 चे आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक 2024 ला आपले काम करणे बंद करेल. त्यावेळी चीनचे तिआन्हे हे एकमेव अवकाश स्थानक पृथ्वीच्या कक्षेत राहून काम करत असेल. कोरोनामुळे नासाच्या अवकाश मोहिमांची संख्या घटली होती. त्याचा फायदा घेत आणि आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकात सहभागी व्हायला अमेरिकेने केलेल्या विरोधाचा वचपा काढायची संधी यानिमित्ताने चीनला मिळालीय.
अंतराळ मोहिमेत अमेरिका, रशियाला टक्कर द्यायची चीनने ठरवलीय. त्याद़ृष्टीने वेगवेगळ्या मोहिमा आखल्या गेल्यात. यावर्षी अंतराळात 40 प्रक्षेपणे करून अमेरिकेला टक्कर देणे ही चीनची सध्याची महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. तशी घोषणा चिनी अंतराळ कार्यक्रमाची जबाबदारी असलेल्या 'चायना एरोस्पेस सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी कॉर्पोरेशन'ने केलीय. त्यामुळे महासत्तांमधली ही स्पर्धा पुढच्या काळात वाढत जाईल.
अक्षय शारदा शरद