वॉशिंग्टन : जगभरात बर्मुडा ट्रँगल कुख्यात आहे. समुद्रातील या त्रिकोणी परिसरात अनेक विमाने, जहाजे बेपत्ता झाल्याचे सांगितले जाते. त्यामागे वेगवेगळी कारणे असल्याचेही आता पुढे आलेले आहे. या त्रिकोणातील एक कोन असलेल्या बर्मुडा बेटाखालील सागरी कवचाच्या (oceanic crust) खाली आता शास्त्रज्ञांना एक विचित्र, 20 किलोमीटर जाडीचा (12.4 मैल) खडकाचा थर आढळला आहे. जगभरातील अशा कोणत्याही थरात इतकी जाडी यापूर्वी कधीही पाहिली गेलेली नाही.
‘साधारणपणे, तुमच्याकडे सागरी कवचाचा तळ असतो आणि त्यानंतर कवच (mantle) अपेक्षित असते,’ असे या अभ्यासाचे प्रमुख लेखक आणि वॉशिंग्टन डी. सी. येथील कार्नेगी सायन्सचे भूकंपशास्त्रज्ञ विलियम फ्रेझर यांनी सांगितले. ‘परंतु बर्मुडा येथे, कवचाखाली, बर्मुडा ज्या टेक्टोनिक प्लेटवर आहे, त्यामध्ये हा दुसरा थर बसवलेला आहे.’
हवाईसारख्या बेटांच्या साखळ्या मँटलच्या हॉटस्पॉटस्मुळे अस्तित्वात येतात, जिथे गरम पदार्थ वर येतो आणि ज्वालामुखीची क्रिया तयार करतो. हॉटस्पॉट कवचाला जिथे मिळतो, तिथे समुद्राचा तळ अनेकदा वर उचलला जातो. परंतु, टेक्टोनिक हालचालींमुळे जेव्हा कवच त्या हॉटस्पॉटपासून दूर सरकते, तेव्हा सागरी फुगवटा सामान्यतः खाली बसतो. फ-ेझर यांच्या मते, बर्मुडाच्या फुगवट्याने 31 दशलक्ष वर्षांच्या ज्वालामुखीच्या निष्क्रियतेनंतरही खाली बसलेले नाही. बेटाखालील आवरणात नेमके काय घडत आहे, याबद्दल काही वाद आहेत, परंतु पृष्ठभागावर कोणतेही उद्रेक होत नाहीत.
बर्मुडाची ओळख बर्मुडा त्रिकोणामुळे म्हणजेच बर्मुडा, फ्लोरिडा आणि प्युर्तो रिको यांच्यामधील क्षेत्रामुळे नेहमीच रहस्याची राहिली आहे, जिथे कथितरित्या असामान्य संख्येत जहाजे आणि विमाने गायब झाली आहेत. (परंतु, ही ख्याती बरीच वाढवून सांगितलेली आहे.) खरे रहस्य, मात्र, बर्मुडाचा सागरी फुगवटा का अस्तित्वात आहे, हेच आहे. फ-ेझर आणि या अभ्यासाचे सह-लेखक, जेफ्री पार्क (येले विद्यापीठातील पृथ्वी आणि ग्रह विज्ञान विषयाचे प्राध्यापक) यांनी बर्मुडावरील एका भूकंपमापन केंद्रातून जगभरातील दूरच्या मोठ्या भूकंपांच्या नोंदी वापरल्या. बर्मुडाच्या खाली सुमारे 50 किलोमीटर (31 मैल) पर्यंत पृथ्वीचे चित्र मिळवण्यासाठी त्यांनी हे केले. या भूकंपांमधून आलेल्या भकंप लहरींमध्ये जिथे अचानक बदल झाले, त्या ठिकाणांचे त्यांनी परीक्षण केले. या तपासणीतूनच त्यांना असामान्य जाडीचा खडकाचा थर आढळला, जो त्याच्या आजूबाजूच्या इतर खडकांपेक्षा कमी घनतेचा आहे. त्यांचे निष्कर्ष 28 नोव्हेंबर रोजी ‘जिओफिजिकल रिसर्च लेटर्स’ या नियतकालिकात प्रकाशित झाले.
गूढ फुगवट्याचे स्पष्टीकरण?
हा थर कसा तयार झाला हे पूर्णपणे स्पष्ट नसले तरी, बर्मुडाबद्दल एका चालू असलेल्या रहस्याचे स्पष्टीकरण यामुळे मिळू शकते, असे फ्रेझर यांनी सांगितले. बर्मुडा हे एका सागरी फुगवट्यावर वसलेले आहे, जिथे सागरी कवच त्याच्या आसपासच्या भागापेक्षा उंच आहे. परंतु, हा फुगवटा तयार करणारा कोणताही सक्रिय ज्वालामुखीचा क्रियाकलाप असल्याचा पुरावा नाही. बेटाचा शेवटचा ज्ञात ज्वालामुखीचा उद्रेक 31 दशलक्ष वर्षांपूर्वी झाला होता. या नवीन प्रचंड ‘रचनेच्या’ शोधावरून असे सूचित होते की, शेवटच्या उद्रेकाने कवचात आवरणाचे (mantle) खडक इंजेक्ट केले असावेत, जिथे ते गोठले आणि त्यांनी एका तराफ्यासारखी रचना तयार केली. याच रचनेमुळे समुद्राचा तळ सुमारे 500 मीटर (1,640 फूट) वर उचलला गेला असावा.