डेन्व्हर : नैराश्यावर प्रभावी ठरणार्या केटामिन या औषधाचा एकच डोस मेंदूच्या अंतर्गत संवाद प्रणालीत मोठे बदल घडवू शकतो, अशी महत्त्वपूर्ण माहिती एका नवीन अभ्यासातून समोर आली आहे. या संशोधनामुळे मेंदूच्या अनुभवानुसार जुळवून घेण्याच्या क्षमतेवर, म्हणजेच ‘न्यूरोप्लास्टिसिटी’वर, केटामिनचा नेमका कसा परिणाम होतो, हे पहिल्यांदाच मानवी मेंदूवर केलेल्या प्रयोगातून स्पष्ट झाले आहे.
अलीकडच्या काळात, तीव्र नैराश्याच्या उपचारांसाठी केटामिनचा वापर प्रभावी ठरला आहे. औषध घेतल्यानंतर काही तासांतच रुग्णांना आराम मिळत असल्याचे क्लिनिकल चाचण्यांमधून सिद्ध झाले आहे. प्राण्यांवरील प्रयोगांमध्ये असे दिसून आले होते की, केटामिन मेंदूतील पेशींच्या नवीन जोडण्या (connections) तयार करण्यास मदत करते. मात्र, जिवंत मानवी मेंदूमध्ये ही प्रक्रिया नेमकी कशी घडते, हे एक गूढ होते. याच प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी संशोधकांनी एका महत्त्वपूर्ण अभ्यासाची रचना केली. या अभ्यासात 11 निरोगी पुरुषांना सहभागी करून घेण्यात आले. संशोधकांनी प्रथम त्यांच्या मेंदूचे अत्याधुनिक fMRI (फंक्शनल मॅग्नेटिक रेझोनन्स इमेजिंग) तंत्रज्ञानाचा वापर करून स्कॅन केले.
यानंतर त्यांना केटामिनचा एक डोस देण्यात आला आणि त्यानंतर 24 तास व सात दिवसांच्या अंतराने पुन्हा मेंदूचे स्कॅनिंग करण्यात आले. fMRI तंत्रज्ञान मेंदूच्या विविध भागांतील रक्त प्रवाहाचे निरीक्षण करते, ज्यावरून कोणत्या भागामध्ये किती आणि कशी हालचाल होत आहे, हे समजते. या प्रयोगातून अत्यंत अनपेक्षित निष्कर्ष समोर आले. साधारणपणे, आपला मेंदू विशिष्ट कामे करण्यासाठी वेगवेगळ्या नेटवर्कमध्ये विभागलेला असतो. उदाहरणार्थ, पाहणे, ऐकणे किंवा शारीरिक हालचाल करणे यासाठी वेगवेगळे नेटवर्क्स एकत्र काम करतात. मात्र, केटामिन घेतल्यानंतर या विशिष्ट नेटवर्क्समधील अंतर्गत संवाद कमी झाल्याचे दिसून आले. याउलट, एक आश्चर्यकारक बदल पाहायला मिळाला.
मेंदूतील मूलभूत संवेदी माहितीवर (sensory information) प्रक्रिया करणारे निम्न-स्तरीय नेटवर्क्स आणि गुंतागुंतीचे विचार, आत्मचिंतन व नियोजन करणारे उच्च-स्तरीय नेटवर्क्स (Default Mode Network) यांच्यातील संवाद लक्षणीयरीत्या वाढला होता. सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, मेंदूतील लहान विभाग थेट मुख्य ‘ऑर्केस्ट्रा कंडक्टर’शी संवाद साधू लागले होते. या संशोधनामुळे केटामिन नैराश्यावर इतक्या वेगाने कसे काम करते, यावर नवीन प्रकाश पडला आहे. सायकेडेलिक सायन्स 2025 या प्रतिष्ठित परिषदेत सादर झालेले हे संशोधन अद्याप सुरुवातीच्या टप्प्यात असले, तरी मानसिक आरोग्याच्या उपचारांमध्ये क्रांती घडवण्याची क्षमता त्यात नक्कीच आहे.