नवी दिल्ली : जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृतींपैकी एक असलेल्या सिंधू संस्कृतीचा शेवट अनेक दशके चाललेल्या तीव्र दुष्काळांच्या मालिकेने झाला, असे एका नवीन अभ्यासात आढळून आले आहे. सिंधू संस्कृती (हडप्पा संस्कृती म्हणूनही ओळखली जाते) आजच्या भारत-पाकिस्तान सीमेवर पसरलेल्या प्रदेशात सुमारे 5,000 ते 3,500 वर्षांपूर्वी विकसित झाली. या संस्कृतीने हडप्पा आणि मोहेंजोदडोसारखी शहरे वसवली, ज्यात अत्यंत प्रगत जल व्यवस्थापन प्रणाली होती. त्यांनी एक लिपी देखील तयार केली, जी अजूनही आधुनिक विद्वानांना वाचता आलेली नाही. तसेच त्यांनी मेसोपोटेमियापर्यंत (आधुनिक इराक-इराणचा भाग) प्रवास करून व्यापार केला होता.
या संस्कृतीचा र्हास का झाला, हा दीर्घकाळ वादाचा विषय राहिला आहे. आता, ‘कम्युनिकेशन्स अर्थ अँड एन्व्हायर्नमेंट’ जर्नलमध्ये 27 नोव्हेंबरला प्रकाशित झालेल्या एका नवीन अभ्यासात, शास्त्रज्ञांनी सांगितले आहे की, दीर्घकाळ चाललेल्या दुष्काळांनी या र्हासात मोठी भूमिका बजावली. संशोधक पथकाने एका निवेदनात लिहिले आहे की, ‘सलग आलेल्या मोठ्या दुष्काळांनी, जे प्रत्येकी 85 वर्षांहून अधिक काळ टिकले, सिंधू संस्कृतीच्या अंतिम पतनात महत्त्वाचे घटक ठरले असण्याची शक्यता आहे.’
संशोधकांना आढळले की, हे दुष्काळ जसजसे अधिक तीव्र होत गेले, तसतसे त्या समाजातील लोकसंख्या अजूनही मोठ्या प्रमाणात पाण्याची उपलब्धता असलेल्या प्रदेशांकडे सरकली. अखेरीस, या प्रदेशातील शहरे कोसळली. सुमारे 3,500 वर्षांपूर्वी सुरू झालेला शंभर वर्षांचा दुष्काळ, ‘प्रमुख शहरांच्या व्यापक शहरीकरण समाप्ती आणि सांस्कृतिक त्याग करण्याच्या घटनेशी जुळतो,’ असे पथकाने त्यांच्या शोधनिबंधात नमूद केले आहे. विश्लेषणासाठी, पथकाने तीन वेगवेगळ्या, सार्वजनिकरीत्या उपलब्ध जागतिक हवामान सिमुलेशन्सचा वापर केला. या जटिल संगणकीय सिमुलेशन्सचा मोठ्या प्रमाणात डेटा वापरून हजारो वर्षांमध्ये हवामान कसे बदलले, हे निर्धारित करतात.
सिंधू संस्कृती ज्या भागात विकसित झाली होती, तेथे 5,000 वर्षांपूर्वी ते 3,000 वर्षांपूर्वी पर्जन्यमान आणि तापमान कसे बदलले, हे निश्चित करण्यासाठी या सिमुलेशन्सचा वापर करण्यात आला. तिन्ही सिमुलेशन्समध्ये दुष्काळांचे अस्तित्व स्पष्टपणे दिसून आले. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, गांधीनगर येथील डॉक्टरेट विद्यार्थी आणि या अभ्यासाचे मुख्य लेखक हिरेन सोळंकी यांनी सांगितले, ‘सर्व सिमुलेशन्समध्ये 5,000 ते 3,000 वर्षांदरम्यान पर्जन्यमानात सातत्याने झालेली घट हे सुनिश्चित करते की, अनेक शतके चाललेले दुष्काळ, मान्सूनचे कमकुवत होणे किंवा हिवाळी पर्जन्यमानातील बदल हे वास्तविक, टिकणारे संकेत आहेत, ते केवळ एका मॉडेलचे दोष नाहीत.’
संशोधकांनी पर्जन्यमान आणि तापमानाचा डेटा एका जलशास्त्रीय मॉडेलमध्ये वापरला, ज्यामुळे त्या प्रदेशातील नद्या, नाले आणि इतर जलस्रोत कालांतराने कसे बदलले हे निश्चित झाले. त्यांनी याची तुलना पुरातत्त्वीय डेट्याशी केली, ज्यात वस्त्या कुठे अस्तित्वात होत्या हे दाखवले होते, आणि त्यांना आढळले की, वस्त्या पाण्याची उपलब्धता असलेल्या ठिकाणांजवळ राहण्यासाठी कालांतराने स्थलांतरित होत गेल्या. त्यांच्या निष्कर्षांची पडताळणी करण्यासाठी, पथकाने पूर्वीच्या अभ्यासांचा संदर्भ घेतला, ज्यात त्या प्रदेशातील गुहांमधील स्टॅलॅगमाईटस् आणि स्टॅलॅक्टाइटस् किती वेगाने वाढले याचे विश्लेषण केले होते.
पर्जन्यमान कमी असताना या संरचनेत वाढ हळू होते, ज्यामुळे दुष्काळाचे अप्रत्यक्ष पुरावे मिळतात. युनिव्हर्सिटी कॉलेज डब्लिन येथील जलविज्ञान, पुरा-हवामान आणि पुरा-पर्यावरण शास्त्रज्ञ निक स्क्रॉक्सटन यांनी या अभ्यासाचे कौतुक केले. ते म्हणाले, ‘सिंधू नदी हडप्पा संस्कृतीसाठी स्पष्टपणे महत्त्वाची होती आणि नदीप्रवाहाचे मॉडेलिंग केल्याने आपल्याला बदलत्या पर्जन्यमानामुळे शहरी वस्ती आणि शेती पद्धतींमध्ये झालेले बदल कसे प्रभावित झाले, हे समजून घेण्यास मदत होते.’