वॉशिंग्टन : एकेकाळी सूर्यमालेतील नववा ग्रह म्हणून ओळखल्या जाणार्या प्लुटोला ‘बटू ग्रह’ ठरवून 2006 मध्ये ग्रहांच्या यादीतून वगळण्यात आले. हा निर्णय जगभरात चर्चेचा विषय ठरला होता. पण प्लूटो हा काही एकटा नाही! आपल्या सूर्यमालेत त्याच्यासारखे अनेक ‘बटू ग्रह’ (Dwarf Planets) आहेत आणि अजूनही शेकडो ग्रह शोधाच्या प्रतीक्षेत आहेत. चला तर मग जाणून घेऊया, काय आहे या बटू ग्रहांचे रहस्य आणि त्यांना शोधणे इतके कठीण का आहे.
आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्रीय संघानुसार (IAU), एखाद्या खगोलीय पिंडाला ‘ग्रह’ मानण्यासाठी तीन महत्त्वाचे निकष पूर्ण करावे लागतात : 1) तो सूर्याभोवती म्हणजेच एखाद्या तार्याभोवती प्रदक्षिणा घालत असावा. 2) त्याचे गुरुत्वाकर्षण इतके शक्तिशाली असावे की त्याचा आकार जवळपास गोलाकार झाला पाहिजे. 3) त्याने आपल्या गुरुत्वाकर्षणाच्या बळावर आपली कक्षा इतर लहान-मोठ्या वस्तूंपासून मोकळी केलेली असावी. प्लूटो आणि त्याच्यासारखे इतर बटू ग्रह पहिले दोन निकष सहज पूर्ण करतात. ते सूर्याभोवती फिरतात आणि त्यांचा आकारही गोलाकार आहे. मात्र, ते तिसरा आणि सर्वात महत्त्वाचा निकष पूर्ण करत नाहीत. त्यांची कक्षा इतर वस्तूंपासून मोकळी नाही.
ते नेपच्यूनच्या पलीकडील ‘क्युपर बेल्ट’ नावाच्या एका विशाल पट्ट्यात फिरतात, जो बर्फाळ खडक आणि लहान वस्तूंनी भरलेला आहे. त्यामुळे त्यांना पूर्ण ग्रहाचा दर्जा न देता ‘बटू ग्रह’ म्हटले जाते. प्लूटोचा शोध 1930 मध्ये लागला, पण तेव्हापासून आजपर्यंत असे मोजकेच बटू ग्रह सापडले आहेत. यामागे काही ठोस वैज्ञानिक कारणे आहेत. खगोलशास्त्रज्ञ मॅथ्यू यू यांच्या मते हे ग्रह सूर्यापासून प्रचंड दूर आहेत, ज्यामुळे त्यांच्यापर्यंत पोहोचणारा सूर्यप्रकाश खूप कमी असतो.
सूर्यापासून दूर असल्याने, त्यांच्यावरून परावर्तित होणारा प्रकाश इतका अंधुक असतो की शक्तिशाली दुर्बिणींनाही तो टिपणे कठीण जाते. त्यांना सूर्याभोवती एक फेरी पूर्ण करायला शेकडो वर्षे लागतात. त्यामुळे आकाशात त्यांची हालचाल जवळजवळ नगण्य वाटते, ज्यामुळे ते पार्श्वभूमीतील तार्यांमध्ये सहज हरवून जातात. 1990 आणि 2000 च्या दशकात दुर्बिणींच्या तंत्रज्ञानात झालेल्या क्रांतीमुळे शास्त्रज्ञांना क्युपर बेल्टमध्ये अधिक स्पष्टपणे पाहणे शक्य झाले. याचाच परिणाम म्हणून, 2002 ते 2005 या काळात प्लूटोसारखेच पण आकाराने मोठे असलेले एरिस, हौमिया, माकेमाके, सेडना, क्वाओर, ऑर्कस आणि सॅलेशिया यांसारखे नवीन बटू ग्रह शोधण्यात आले.