झुरिच : सी स्टार्स (समुद्री तारे), जेलीफिश, सी अर्चिन (समुद्री साळू) आणि सी अॅनिमोन (समुद्री अॅनिमोन) यांसारख्या प्राण्यांना मेंदू नसतो, तरीही ते शिकार पकडू शकतात, धोका ओळखू शकतात आणि त्यांच्या सभोवतालच्या वातावरणावर प्रतिक्रिया देऊ शकतात. मग याचा अर्थ असा आहे की, मेंदू नसलेले प्राणी विचार करू शकतात?
स्वित्झर्लंडमधील युनिव्हर्सिटी ऑफ फ्रायबर्ग येथील न्यूरोबायोलॉजीचे प्राध्यापक सायमन स्प्रेचर यांच्या मते, ‘मेंदू नसणे याचा अर्थ न्यूरॉन्स नसणे असा होत नाही.’ समुद्री स्पंज आणि प्लाकोझोअन्स वगळता, सर्व प्राण्यांमध्ये न्यूरॉन्स (चेतासंस्थेतील पेशी) असतात, असे त्यांनी सांगितले. जेलीफिश, सी अॅनिमोन आणि हायड्रा यांसारख्या प्राण्यांमध्ये ‘डिफ्यूज नर्व्ह नेटस्’ (विखुरलेली चेतापेशींची जाळी) असते. ही एकमेकांशी जोडलेल्या न्यूरॉन्सची जाळी त्यांच्या संपूर्ण शरीरात आणि सोंडामध्ये पसरलेली असते, असे हैफा विद्यापीठातील (इस्रायल) तामार लोटान यांनी सांगितले.
लोटान यांच्या म्हणण्यानुसार, ही ‘नर्व्ह नेट’ संवेदी माहितीवर प्रक्रिया करू शकते आणि संघटित हालचाल प्रतिक्रिया (उदा. पोहणे, आकुंचन, खाणे आणि डंख मारणे) निर्माण करू शकते. ‘यामुळे मेंदू नसतानाही माहितीचे प्रभावी एकत्रीकरण होते,’ असे त्यांनी स्पष्ट केले. हे सोपे सेटअप आश्चर्यकारकपणे प्रगत वर्तनाला आधार देऊ शकते. प्रोफेसर स्प्रेचर यांच्या टीमने दाखवून दिले की, स्टारलेट सी अॅनिमोन सहयोगी स्मृती तयार करू शकतात, म्हणजे दोन असंबंधित उत्तेजनांना जोडायला शिकू शकतात.
एका प्रयोगात, संशोधकांनी सी अॅनिमोनला निरुपद्रवी प्रकाशाची चमक आणि हलका धक्का यांची सांगड घालायला शिकवले. शेवटी, फक्त प्रकाश दिसल्यावरही ते आकुंचन पावले. दुसर्या एका प्रयोगात, सी अॅनिमोन पुनरावृत्ती झालेल्या भेटीनंतर त्यांच्या आनुवंशिकरीत्या समान असलेल्या शेजार्यांना ओळखायला शिकू शकतात आणि त्यांची नेहमीची प्रादेशिक आक्रमकता कमी करू शकतात. आनुवंशिकद़ृष्ट्या समान शेजार्यांप्रति सी अॅनिमोन आपले वर्तन बदलतात, याचा अर्थ ते ‘मी’ आणि ‘इतर’ यांच्यात फरक करू शकतात.
जर्मनीतील किएल युनिव्हर्सिटीचे न्यूरोबायोलॉजिस्ट जॅन बिलेकी यांच्या नेतृत्वाखालील एका अभ्यासात असे दिसून आले की, बॉक्स जेलीफिश द़ृश्यात्मक संकेतांना वस्तूंवर आदळण्याच्या शारीरिक संवेदनांशी जोडू शकतात. यामुळे त्यांना अडथळ्यांभोवती अधिक प्रभावीपणे नेव्हिगेट करण्यास मदत होते. बिलेकी यांच्या मते, ‘एकट्या न्यूरॉन्सद्वारे देखील शिकणे साध्य केले जाऊ शकते, यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे.’ मग, ज्या प्राण्यांना मेंदूऐवजी फक्त ‘नर्व्ह नेटस्’ आहेत, ते अनुभवातून लक्षात ठेवू शकतात आणि शिकू शकतात, याचा अर्थ ते विचार करू शकतात का? हा प्रश्न अजूनही संशोधनाच्या केंद्रस्थानी आहे.