लंडन : मानवामध्ये किती ज्ञानेंद्रिये आहेत, या प्रश्नाचे उत्तर अगदी सोपे वाटते. मोठे होताना, आपल्यापैकी बहुतेकांनी शिकलो की मानवांमध्ये पाच मुख्य ज्ञानेंद्रिये आहेत, डोळे, त्वचा, नाक, कान आणि जीभ. त्यांच्या सहाय्याने आपल्याला द़ृश्य, स्पर्श, गंध, ध्वनी आणि चव यांचे ज्ञान होत असते. पण, आता विज्ञानाच्या पाठ्यपुस्तकांत बदल करण्याची वेळ आली आहे! स्क्रिप्स रिसर्च मधील शास्त्रज्ञांनी दावा केला आहे की मानवी शरीरात एक ‘सहावे गुप्त ज्ञानेंद्रिय’ आहे, ज्याला त्यांनी ‘इंटरोसेप्शन’ (Interoception) असे नाव दिले आहे. ते आपल्या आरोग्यासाठी उपयुक्त आहे, असेही त्यांचे म्हणणे आहे.
इंटरोसेप्शन ही एक ‘अल्प-अभ्यासलेली प्रक्रिया’ आहे, ज्याद्वारे आपली मज्जासंस्था शरीरातील महत्त्वाची कार्ये सुरळीत ठेवण्यासाठी सतत शारीरिक संकेत (Physiological Signals) प्राप्त करते आणि त्यांचे विश्लेषण करते. संशोधकांच्या मते, यामुळेच मेंदूला हे कळते की केव्हा श्वास घ्यायचा, रक्तदाब कधी कमी झाला आहे किंवा कधी संसर्गाशी लढा द्यायचा आहे. या रहस्यमय ज्ञानेंद्रियाच्या मुळापर्यंत पोहोचण्यासाठी, टीमला नॅशनल इन्स्टिट्यूट्स ऑफ हेल्थ (NIH) कडून 14.2 दशलक्ष डॉलर्स (सुमारे 117 कोटी रुपये) चा मोठा निधी मिळाला आहे.
या अभ्यासाचा काही भाग सांभाळणारे प्रोफेसर शिन जिन म्हणाले, ‘इंटरोसेप्शन आरोग्याच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूसाठी मूलभूत आहे, परंतु ते अजूनही मज्जातंतू विज्ञानाची बरीच अन्वेषण न झालेली सीमा आहे.’ ब्रिटिश मज्जातंतू शास्त्रज्ञ चार्ल्स शेरिंग्टन यांनी 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीला ‘इंटरोसेप्शन’चा प्रस्ताव मांडला होता, परंतु सुमारे 10 वर्षांपूर्वीपर्यंत संशोधकांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले होते. पाच ‘क्लासिक’ ज्ञानेंद्रिये बाह्य असतात आणि विशिष्ट संवेदी अवयवांवर अवलंबून असतात. याउलट, इंटरोसेप्शन शरीराच्या आत, मज्जातंतू मार्गांच्या (Neural Pathways) जाळ्याद्वारे कार्य करते. म्हणूनच संशोधकांनी याला ‘सहावे गुप्त ज्ञानेंद्रिय’ म्हटले आहे.
संशोधकांनी स्पष्ट केले की, ‘अंतर्गत अवयवांमधून येणारे संकेत दूरवर पसरतात, अनेकदा ते एकमेकांवर आच्छादित होतात आणि त्यांना वेगळे करणे व मोजणे कठीण असते. हे संदेश वाहून नेणारे संवेदी न्यूरॉन्स (Sensory Neurons) हृदय आणि फुफ्फुसांपासून ते पोट आणि मूत्रपिंडांपर्यंतच्या उतींमधून स्पष्ट शारीरिक सीमांशिवाय विणलेले असतात.’ या नवीन निधीमुळे, स्क्रिप्स रिसर्च टीम आता हृदय आणि पचनमार्ग (Gastrointestinal Tract) यांसारख्या विविध अंतर्गत अवयवांशी संवेदी न्यूरॉन्स कसे जोडले जातात, याचा नकाशा तयार करण्याचा प्रयत्न करेल. ते या अंतर्गत संवेदी प्रणालीचा जगातील पहिला अॅटलस तयार करण्याचा प्रयत्न करतील. संशोधकांचे म्हणणे आहे की इंटरोसेप्शनचा अर्थ उलगडल्यास, यामुळे रोगांवर उपचार करण्यासाठी महत्त्वाचे मार्ग मिळू शकतात.
मागील संशोधनात असे दिसून आले आहे की मज्जातंतू मार्गांमधील समस्यांचा संबंध ऑटोइम्यून विकार, तीव्र वेदना आणि उच्च रक्तदाब यांसारख्या अनेक आरोग्य समस्यांशी जोडलेला आहे.याव्यतिरिक्त, रॉयल हॉलवे, लंडन विद्यापीठाच्या जेनिफर मर्फी आणि यूसीएलच्या फ—ेया प्रेंटिस यांनी स्पष्ट केले की इंटरोसेप्शन मानसिक आरोग्यासाठीही महत्त्वाचे आहे. त्यांनी सांगितले की, ‘ते निर्णय क्षमता, सामाजिक क्षमता आणि भावनिक कल्याण यासह अनेक मानसिक प्रक्रियांना हातभार लावते.’ नैराश्य, चिंता आणि खाण्याचे विकार यांसारख्या अनेक मानसिक आरोग्याच्या समस्यांमध्ये इंटरोसेप्शन विस्कळीत झाल्याचे दिसून आले आहे.