प्रकाशाचे आकर्षण मानवी मनाला आदिम काळापासूनच आहे. अग्नी उष्णता आणि प्रकाश दोन्ही देतो. आपल्याकडे तर वैदिक काळात अग्नीला देवतास्वरूप मानले जाऊ लागले व आजही ही श्रद्धा कायम आहे. जगातील आद्य पारमार्थिक ग्रंथ असलेल्या ऋग्वेदाची सुरुवातच ‘ॐ अग्निमीळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम्। होतारं रत्नधातमम् ॥1॥’ अशी होते. बृहदारण्यक उपनिषदात ‘तमसो मा ज्योतिर्गमय’ अशी प्रार्थना आढळते. अग्नीला अज्ञानाचा अंधकार नष्ट करणार्या तेजोमय ज्ञानरूपातही पाहिले जाते. अग्नीची ज्योत ही नेहमी उर्ध्वगामीच असते. मशाल उलटी धरली तरी ज्योत वरच्या दिशेनेच जाते! तेजाची ही उपासना केवळ दीपावलीमध्येच केली जाते असे नाही. सर्व पूजाविधींमध्ये दिव्याचीही पूजा असते. आषाढ अमावस्येला ‘दीप अमावस्या’ म्हटले जाते. (हल्ली या अमावस्येला ‘गटारी अमावस्या’ असे संबोधून आपणच आपल्या उदात्त परंपरांना गलिच्छ स्वरूप देत आहोत, हे अनेकजण विसरतात!) हा आषाढ महिन्याच्या शेवटच्या दिवशी साजरा केला जाणारा एक महत्त्वाचा सण आहे. या दिवसानंतर पवित्र श्रावण महिन्याची सुरुवात होते. नावाप्रमाणेच, हा सण दिव्यांना समर्पित आहे. अंधारावर प्रकाशाने मात करण्याच्या प्रतीकात्मक स्वरूपात या दिवशी घरातील सर्व दिव्यांची पूजा केली जाते. या उत्सवाबाबत...
दीप अमावस्येचे महत्त्व केवळ धार्मिकच नाही, तर ते सांस्कृतिक आणि प्रतीकात्मक देखील आहे.
दिव्यांप्रति कृतज्ञता : वर्षभर जे दिवे आपल्या घरातील अंधार दूर करून प्रकाश देतात, त्या दिव्यांप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा दिवस आहे. दिवा हा केवळ प्रकाशाचा स्रोत नसून तो ज्ञान, सकारात्मकता आणि मांगल्याचे प्रतीक मानला जातो.
श्रावण महिन्याचे स्वागत : आषाढ महिन्याचा शेवट आणि पावसाळ्याच्या पवित्र श्रावण महिन्याची सुरुवात या सणाने होते. श्रावणात अनेक सण आणि व्रत-वैकल्ये असतात, त्यामुळे त्याची तयारी म्हणून घराची आणि दिव्यांची स्वच्छता केली जाते.
पितरांचे स्मरण : अमावस्या तिथी पितरांच्या स्मरणासाठी महत्त्वाची मानली जाते. या दिवशी अनेक जण पितरांसाठी तर्पण किंवा दानधर्म करतात. दिव्यांचा प्रकाश त्यांच्या मार्गाला उजळतो, अशी श्रद्धा आहे.
सकारात्मकता : अमावस्येच्या रात्री अंधार जास्त असतो. या अंधारात नकारात्मकतेचा प्रभाव वाढतो, असे मानले जाते. त्यामुळे दिवे लावून घर आणि परिसर उजळवला जातो, जेणेकरून सकारात्मक ऊर्जा टिकून राहावी.
दीप अमावस्या साजरी करण्याच्या पद्धती प्रत्येक घरात थोड्याफार फरकाने वेगवेगळ्या असू शकतात; पण काही प्रमुख परंपरा सर्वत्र पाळल्या जातात.
दिव्यांची स्वच्छता आणि पूजा : या दिवशी घरातील सर्व दिवे (जसे की समई, निरांजन, पणत्या, लामणदिवा) घासून-पुसून स्वच्छ केले जातात. हे सर्व दिवे एका पाटावर किंवा चौरंगावर एकत्र मांडले जातात. त्यांची हळद-कुंकू, फुले आणि अक्षता वाहून मनोभावे पूजा केली जाते.
कणकेचे दिवे : या पूजेचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे गव्हाच्या पिठाचे (कणकेचे) दिवे तयार केले जातात. या कणकेच्या दिव्यांमध्ये तूप आणि वात घालून ते प्रज्वलित केले जातात.
प्रार्थना आणि नैवेद्य : दिव्यांची पूजा करताना खालील मंत्र किंवा प्रार्थना म्हटली जाते : ‘दीप सूर्याग्निरूपस्त्वं, तेजसां तेज उत्तमम्। गृहाण मत्कृतां पूजां, सर्वकामप्रदो भव॥’ (अर्थ: हे दीपा, तू सूर्य आणि अग्नीचे रूप आहेस. सर्व तेजांमध्ये तू उत्तम आहेस. माझ्या पूजेचा स्वीकार कर आणि माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण कर.) दिव्यांना पुरणपोळी, गोड दिवे किंवा इतर गोड पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो.
दिव्यांचा आणि प्रकाशाचा वापर हा मानवी संस्कृतीइतकाच जुना आहे. दीप अमावस्येतील दिव्यांच्या पूजेमागे एक मोठा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा आहे.
अग्नीचे महत्त्व : मानवाच्या सुरुवातीच्या काळात अग्नीचा शोध हा एक क्रांतिकारी बदल होता. अग्नीमुळे त्याला अंधारावर, थंडीवर आणि हिंस्र प्राण्यांवर मात करता आली. या जीवनावश्यक अग्नीबद्दलची कृतज्ञता आणि भीती यातूनच अग्नीपूजेची सुरुवात झाली. दिवा हे त्या पवित्र अग्नीचेच एक लहान, नियंत्रित आणि सात्त्विक रूप आहे.
वैदिक काळातील संदर्भ : वैदिक संस्कृतीत अग्नीला देव आणि मानव यांच्यातील दुवा मानले गेले आहे. यज्ञामध्ये अग्नी हे प्रमुख माध्यम होते. यज्ञातील अग्नीप्रमाणेच घरातील दिवा हा पावित्र्य आणि देवत्त्वाचे प्रतीक बनला. ‘तमसो मा ज्योतिर्गमय’ (अंधाराकडून प्रकाशाकडे ने) हे उपनिषदांमधील वचन प्रकाशाचे आध्यात्मिक महत्त्व अधोरेखित करते.
ज्ञानाचे प्रतीक : हळूहळू, दिव्याचा संबंध केवळ भौतिक प्रकाशापुरता मर्यादित न राहता तो ज्ञानाच्या प्रकाशाशी जोडला गेला. अज्ञान हा अंधार आहे आणि ज्ञान हा प्रकाश आहे, ही संकल्पना द़ृढ झाली. म्हणूनच, आजही आपण ज्ञानाच्या प्रतीकासाठी ‘ज्ञानदीप’ हा शब्द वापरतो.
दिव्यांचे बदलणारे स्वरूप : सुरुवातीला दगडी किंवा मातीच्या पणत्या वापरल्या जात असत. त्यानंतर धातूकाम विकसित झाल्यावर पितळ, तांबे आणि चांदीच्या समया, निरांजने तयार झाली. या प्रत्येक टप्प्यावर दिव्याचे स्वरूप बदलले; पण त्याचे महत्त्व कायम राहिले.