लॅपलँड : ‘पैसा झाडावर उगवत नाही’, असे जुने म्हणणे आहे; पण लॅपलँडमधील ख्रिसमस ट्रीच्या (नॉर्वे स्प्रूस) बाबतीत हे खर्या अर्थाने शक्य होऊ शकते. एका नवीन अभ्यासात, शास्त्रज्ञांनी नॉर्वे स्प्रूस झाडांच्या सुयांमध्ये राहणारे जीवाणू आणि सोने नॅनोपार्टिकल्स तयार होणे यात स्पष्ट संबंध शोधला आहे. या ज्ञानाचा योग्य उपयोग केल्यास, सोन्याचा शोध घेणार्यांना लपलेले सोन्याचे साठे शोधण्यास मदत होऊ शकते.
बायोमिनरलायझेशन (Biomineralization) नावाच्या प्रक्रियेद्वारे धातूंचे सूक्ष्म कण वनस्पतींच्या ऊतींमध्ये जमा होऊ शकतात. या प्रक्रियेत सूक्ष्मजीव आणि ऑक्सिडेशन धातूच्या आयनांना मातीतून, खोडातून वर आणि पानांपर्यंत पोहोचण्यास मदत करतात. ऑस्ट्रेलियातील काही निलगिरीच्या प्रजातींसारखी विशिष्ट झाडे, सोन्याने समृद्ध असलेल्या गाळाच्या मातीत खोलवर गेलेल्या त्यांच्या मुळांमुळे, त्यांच्या पानांमध्ये सोन्याचे सूक्ष्म कण जमा करू शकतात, हे सर्वश्रुत आहे. तथापि, ही बायोमिनरलायझेशनची नेमकी प्रक्रिया पूर्णपणे स्पष्ट नाही आणि काही झाडांमध्ये ती का होते, तर इतरांमध्ये का नाही, हे निश्चित नाही. या रहस्याचा शोध घेण्यासाठी, फिनलँडमधील ओउलू विद्यापीठातील संशोधकांनी उत्तर फिनलँडमधील लॅपलँड प्रदेशातील युरोपमधील सर्वात मोठी सोन्याची खाण किटीला माईनजवळ आढळलेल्या 23 नॉर्वे स्प्रूस झाडांमधून 138 सुयांचे नमुने गोळा केले. केवळ चार झाडांमध्ये, सुयांच्या आतमध्ये जीवाणूंच्या बायोफिल्मने वेढलेले सोन्याचे नॅनोपार्टिकल्स आढळले. या बायोफिल्मच्या डीएनए क्रमनिर्धारणातून (DNA Sequencing) असे दिसून आले की, सोन्याने समृद्ध असलेल्या सुयांमध्ये P3 OB-42, कटिबॅक्टेरियम (Cutibacterium) आणि कोरायनेबॅक्टेरियम (Corynebacterium) यांसारख्या जीवाणू गटांची मुबलक संख्या होती. हे जीवाणूच सोन्याच्या निर्मितीसाठी महत्त्वाचे घटक असू शकतात, असा संशोधकांचा विश्वास आहे. ओउलू विद्यापीठातील पहिल्या अभ्यास लेखिका आणि पोस्टडॉक्टरल संशोधक डॉ. कैसा लेहोस्मा यांनी एका निवेदनात सांगितले की, ‘आमचे निष्कर्ष सूचित करतात की झाडांमध्ये राहणारे जीवाणू आणि इतर सूक्ष्मजीव झाडांमध्ये सोन्याच्या संचयावर परिणाम करू शकतात.’ त्यांनी स्पष्ट केले, ‘मातीमध्ये सोने विरघळलेल्या, द्रव स्वरूपात असते. पाण्यासोबत वाहून ते स्प्रूसच्या सुयांमध्ये प्रवेश करते. झाडातील सूक्ष्मजीव या विरघळलेल्या सोन्याचे रूपांतर घन, नॅनो-आकाराच्या कणांमध्ये करू शकतात.’ हे कण नॅनोमीटर आकाराचे असतात, ते इतके लहान असतात की त्यांचे दागिने बनवणे शक्य नाही. मोठ्या प्रमाणात असले तरी, या सोन्याच्या नॅनोपार्टिकल्सची किंमत जास्त नसेल. तथापि, झाडांमध्ये सोने शोषून घेण्याची क्षमता तुम्हाला मोठ्या संपत्तीकडे नेऊ शकते. 2019 मध्ये, मार्मोता नावाच्या खनिज शोध कंपनीला त्यांच्या प्रयत्नांनी सोन्याच्या साठ्याच्या वर असलेल्या झाडांच्या पानांतील सोन्याच्या सूक्ष्म प्रमाणावरून सोन्याची खाण शोधण्यात यश आले होते. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे त्यांना 6 मीटर (19.7 फूट) जाडीची सोन्याची एक भूमिगत शिरा सापडली, ज्यात प्रति टन 3.4 ग्रॅम सोने होते. सध्याच्या अभ्यासातील स्प्रूसची झाडे सोन्याच्या ज्ञात साठ्याजवळ आहेत; परंतु संशोधकांना विश्वास आहे की त्यांचे काम भविष्यातील सोन्याच्या शोधात मार्गदर्शन करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते. डॉ. लेहोस्मा यांनी स्पष्ट केले, ‘या विशिष्ट स्प्रूस-संबंधित जीवाणूंमुळे विरघळलेल्या सोन्याचे सुयांमध्ये घन कणांमध्ये रूपांतर करण्यास मदत मिळते. ही अंतर्द़ृष्टी खूप उपयुक्त आहे, कारण झाडांच्या पानांमध्ये अशा जीवाणूंसाठी तपासणी केल्यास सोन्याचा शोध घेणे सुलभ होऊ शकते.’ हा अभ्यास एन्व्हायर्न्मेंटल मायक्रोबायोम (Environmental Microbiome) नावाच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे.