गणेश काळे, संगणकतज्ज्ञ
प्राचीन काळापासून शिक्षणाचा उद्देश फक्त विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रम शिकवणे हा नव्हता, तर त्यांना आयुष्यातील विविध पैलूंसाठी तयार करणे देखील होता. तो साध्य होण्यासाठी शिक्षण प्रणाली लवचिक, सर्वसमावेशक आणि विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक पातळीवर लक्ष देणारी असावी. एआयच्या मदतीने हे उद्दिष्ट आता अधिक सोपे झाले आहे. तथापि, शिक्षण प्रक्रियेत शिक्षकांची भूमिका नेहमीच महत्त्वाची राहिली आहे आणि राहणार आहे. कारण, एआयकडे मानवी समज आणि भावना नसतात. एक चांगला शिक्षक केवळ अभ्यासक्रम शिकवत नाही, तर विद्यार्थ्यांचा मानसिक आणि भावनिक विकासही करतो. एआय केवळ एक साधन आहे, जे या प्रक्रियेला अधिक प्रभावी बनवू शकते.
आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (एआय) केवळ तांत्रिक क्षेत्रातच नाही, तर आधुनिक शिक्षण क्षेत्रातही अभूतपूर्व बदल घडवून आणत आहे. जसजशी तांत्रिक प्रगती होत आहे, तसतसे एआय शिक्षण क्षेत्रात नवनवीन आयाम जोडत आहे. पारंपरिक शिक्षण पद्धतींपासून दूर जाऊन विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेला अधिक सुलभ, प्रभावी आणि वैयक्तिक बनवण्यासाठी एआयचा उपयोग आज उपयुक्त ठरत आहे. आज एआय केवळ विद्यार्थ्यांसाठी नव्या दिशा उघडत नाही, तर शिक्षकांसाठीही कार्यक्षमता आणि गुणवत्ता वाढवण्याचे प्रभावी साधन बनले आहे.
प्राचीन काळापासून शिक्षणाचा उद्देश फक्त विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रम शिकवणे हा नव्हता, तर त्यांना आयुष्यातील विविध पैलूंसाठी तयार करणेदेखील होता. तो साध्य होण्यासाठी शिक्षण प्रणाली लवचिक, सर्वसमावेशक आणि विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक पातळीवर लक्ष देणारी असावी. एआयच्या मदतीने हे उद्दिष्ट आता अधिक सोपे झाले आहे. आज एआयचा सर्वात मोठा उपयोग म्हणजे व्यक्तिगत शिक्षण शक्य करणे. एक सर्वमान्य शैक्षणिक तथ्य आहे की प्रत्येक विद्यार्थ्याची शिकण्याची पद्धत आणि वेगवेगळी असते. एआय याच विविधतेचा सखोल अभ्यास करून विद्यार्थ्यांसाठी योग्य असे शैक्षणिक वातावरण तयार करण्यात मदत करते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्यांच्या गरजेनुसार एआयचा उपयोग विशेषतः अनुकूल अभ्यासक्रम, असाइन्मेंट आणि परीक्षा तयार करण्यासाठी करता येतो. एवढेच नाही, तर एआय आधारित टूल्स विद्यार्थ्यांच्या क्षमतांचा आणि कमकुवत गोष्टींचा सखोल अभ्यास करून त्यांना त्यांच्या दुर्बल बाबतीत सुधारणा करण्यासाठी आवश्यक सल्ला देतात. अशाप्रकारे एआय प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी एक वैयक्तिकृत शिक्षणाचा अनुभव तयार करू शकतो, जो त्यांच्या गरजेनुसार असेल.
याशिवाय, एआयच्या मदतीने विद्यार्थ्यांना स्वयंचलित ट्यूटरिंगची सुविधा मिळते. अनेक एआय प्लॅटफॉर्म विद्यार्थ्यांना 24/7 मदत पुरवतात. त्यामुळे त्यांच्या कोणत्याही शैक्षणिक शंकांचे निराकरण लगेच मिळते. एआय चालित चॅटबॉटस् विद्यार्थ्यांच्या प्रश्नांची उत्तरे देणे, अभ्यासक्रमाशी संबंधित सामग्री समजावून सांगणे आणि त्यांच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवणे यासारखे कार्य करतात. अशा प्रकारे विद्यार्थ्यांना कधीही मार्गदर्शन मिळते आणि त्यांची शिकण्याची प्रक्रिया सातत्याने आणि गतिमान राहते.
एआयच्या मदतीने सध्याच्या शिक्षणाच्या मूल्यांकन प्रक्रियेतही बदल घडून आले आहेत. पारंपरिक पद्धतीने परीक्षा घेणे आणि ती मॅन्युअली तपासण्याच्या तुलनेत एआय आधारित प्रणाली अधिक जलद आणि अचूक मूल्यांकन करू शकते. एआयचा उपयोग कागदी उत्तरपत्रिकांऐवजी डिजिटल परीक्षा पत्रकांचे मूल्यांकन करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. यामुळे केवळ वेळ वाचतो असे नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचा मागोवा घेणेही सोपे होते.
शिक्षकांसाठी एआय शिक्षणात सहायक भूमिका बजावत आहे. शिक्षकांकडे प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या वैयक्तिक विकासाकडे लक्ष देण्यासाठी फारसा वेळ नसतो. कारण, त्यांना प्रशासकीय कामे आणि इतर जबाबदार्या पार पाडाव्या लागतात. अशावेळी एआयचा उपयोग शिक्षकांना या कामांपासून मुक्त करू शकतो. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्यांची उपस्थिती, ग्रेडिंग, रिपोर्ट जनरेशन यासारख्या प्रक्रिया एआयच्या साहाय्याने स्वयंचलित करता येतात, ज्यामुळे शिक्षक आपला मौल्यवान वेळ विद्यार्थ्यांसोबत संवाद साधण्यात आणि वैयक्तिक मार्गदर्शन देण्यात खर्च करू शकतात.
याव्यतिरिक्त आज स्मार्ट क्लासरूमचा विचार देखील एआयच्या मदतीने प्रत्यक्षात उतरवला जात आहे. एआय आधारित तंत्रज्ञानाचा उपयोग वर्गखोल्यांचे वातावरण सुसंगत ठेवण्यासाठी केला जाऊ शकतो. उदाहरणार्थ, वर्गातला आवाज, तापमान आणि इतर घटक नियंत्रित करण्यासाठी एआयचा वापर करता येतो, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना एक आरामदायक आणि लक्ष केंद्रित वातावरण मिळू शकेल. याशिवाय, व्हिडीओ, व्हर्च्युअल रिअॅलिटी (व्हीआर) आणि ऑगमेंटेड रिअॅलिटी (एआर) यांसारख्या तंत्रज्ञानांचा वापर करून शिक्षण अधिक आकर्षक आणि इंटरअॅक्टिव्ह बनवता येते.
एआयचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे, तो शिक्षण अधिक सर्वसमावेशक बनवतो. विशेषतः दिव्यांग विद्यार्थ्यांसाठी एआय आधारित तंत्रज्ञान अत्यंत उपयुक्त ठरते. आज कार्यक्षेत्रात तांत्रिक कौशल्यांची मागणी वाढली आहे. त्याद़ृष्टीने एआयचा उपयोग विद्यार्थ्यांना या कौशल्यांत प्रवीण करण्यासाठी करता येतो. एआयच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना डेटा अॅनालिटिक्स, मशिन लर्निंग, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि रोबोटिक्स यांविषयी माहिती दिली जाऊ शकते. त्यांच्या भविष्यातील करिअरसाठी ती निश्चितच उपयुक्त ठरेल.
तथापि, एआयच्या वापराबरोबर काही आव्हाने देखील आहेत. एक मोठे आव्हान म्हणजे, एआयच्या माध्यमातून शिक्षणाचा लाभ फक्त तांत्रिकद़ृष्ट्या सक्षम असणार्या आणि उच्च दर्जाच्या तांत्रिक सुविधा असणार्या विद्यार्थ्यांपर्यंतच मर्यादित राहू शकतो. ग्रामीण भागात आणि विकसनशील, गरीब देशांमध्ये इंटरनेट आणि स्मार्ट फोन यांचा प्रसार मर्यादित असल्याने तिथे एआय आधारित शिक्षणाचा परिणाम मर्यादित राहू शकतो. एआयच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या निरीक्षणामुळे आणि डेटा संकलनामुळे गोपनियतेचे प्रश्न निर्माण होऊ शकतात. विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक डेटाचा सुरक्षित आणि योग्य वापर होणे आवश्यक आहे. त्यामुळे एआयकडे फक्त एक सहायक उपकरण म्हणून पाहिले पाहिजे. शिक्षकाला पर्याय म्हणून एआयकडे पाहता येणार नाही. शिक्षकांची भूमिका नेहमीच महत्त्वाची राहिली आहे आणि राहणार आहे. कारण, एआयकडे मानवी समज आणि भावना नसतात. एक चांगला शिक्षक केवळ अभ्यासक्रम शिकवत नाही, तर विद्यार्थ्यांचा मानसिक आणि भावनिक विकासही करतो. एआय केवळ एक साधन आहे जे या प्रक्रियेला अधिक प्रभावी बनवू शकते.