सांगली : ज्येष्ठ समाजसेवक, कष्टकरी व वंचित समूहाचे आधारस्तंभ डॉ. बाबा आढाव यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि कामगार चळवळीला दिशा दिली. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव केवळ पुणे किंवा पश्चिम महाराष्ट्रापुरता मर्यादित न राहता, जिल्ह्याच्या बाजारपेठा आणि गोदामांमध्येही खोलवर रुजला. बाबा आढाव यांच्या प्रेरणेने सांगली जिल्ह्यात कामगार चळवळ उभी राहिली आणि विशेषतः हमाल व माथाडी कामगार तसेच वंचित घटकांना यामुळे मोठा सामाजिक आणि आर्थिक न्याय मिळाला.
पुण्यात 1955 मध्ये ‘हमाल पंचायत’ची स्थापना करून बाबा आढाव यांनी असंघटित कामगारांना संघटित करण्याची देशातील एक मोठी चळवळ सुरू केली. याच विचारांचा विस्तार सांगली जिल्ह्यात झाला. सांगलीच्या बाजारपेठा, गूळ मार्केट आणि धान्य गोदामांमध्ये काम करणारे हजारो हमाल, मापाडी आणि असंघटित कामगार अत्यंत कमी मजुरीत आणि कोणतीही सामाजिक सुरक्षा नसताना काम करत होते. त्यांचे होणारे आर्थिक आणि शारीरिक शोषण बाबा आढाव यांच्या विचारांमुळे स्थानिक नेत्यांच्या लक्षात आले. बाबा आढाव यांच्या मार्गदर्शनाखाली सांगलीत हमाल पंचायतीची स्थानिक शाखा उभी राहिली. या संघटनेने एकत्रितपणे दर निश्चित करणे, कामाचे तास निश्चित करणे आणि हमालांना कामाची हमी मिळवून देण्यासाठी संघर्ष सुरू केला.
बाबा आढाव यांच्या दोन दशकांच्या अथक् संघर्षानंतर 1969 साली महाराष्ट्रात ‘महाराष्ट्र माथाडी, हमाल आणि असंघटित कामगार कायदा’ लागू झाला. भारतातील असंघटित मजुरांना कायदेशीर संरक्षण देणारा हा पहिला कायदा ठरला. या कायद्यामुळे सांगलीतील हमाल, मापाडी आणि बाजारपेठेतील कामगारांना माथाडी मंडळाच्या माध्यमातून सामाजिक सुरक्षा, भविष्य निर्वाह निधी, ग्रॅच्युईटी आणि बोनस यांसारखे हक्क मिळाले. पूर्वी मालक किंवा ठेकेदार आपल्या मर्जीनुसार मजुरी देत असत. मात्र कायद्यामुळे हमालीचे दर निश्चित झाले आणि हमालांची पिळवणूक थांबण्यास मदत झाली.
बाबा आढाव यांच्या विचारांची व्याप्ती केवळ कामगार चळवळीपुरती मर्यादित नव्हती; त्यांनी सामाजिक समतेसाठीही मोठे काम केले. ‘एक गाव, एक पाणवठा’ या चळवळीच्या माध्यमातून त्यांनी जातीय व्यवस्थेवर आघात केला. सांगली जिल्ह्यातील ग्रामीण भागातही या चळवळीने सामाजिक समतेचा विचार पोहोचवला. दलितांना पाण्याचा समान अधिकार मिळवून देण्यासाठी आणि सार्वजनिक विहिरी सर्वांसाठी खुल्या करण्यासाठी स्थानिक कार्यकर्त्यांना या विचारांची मोठी प्रेरणा मिळाली. सांगली जिल्ह्यातील वंचित, दुर्बल आणि शोषित घटकांसाठी (उदा. रिक्षाचालक, घरकाम करणाऱ्या महिला आणि इतर असंघटित मजुरांसाठी) त्यांनी स्थापन केलेल्या संघटनांनी आधार दिला.
बाबा आढाव यांच्यामुळे सांगलीतील कामगार चळवळ केवळ मजुरी वाढवण्यापुरती मर्यादित न राहता, कायदेशीर हक्क, सामाजिक प्रतिष्ठा आणि आर्थिक स्थैर्य मिळवून देणारी ठरली. त्यांनी रुजवलेल्या विचारांमुळेच सांगली जिल्ह्यातील कष्टकरी आणि वंचित समाज आजही संघटित राहून आपल्या हक्कांसाठी आवाज उठवत आहे. डॉ. बाबा आढाव यांचे कार्य सांगलीच्या कामगार चळवळीसाठी एक प्रेरणास्रोत आणि संघर्षाचा दीपस्तंभ राहील.