ठळक मुद्दे
चंद्रप्रकाशातील दुधाचा प्रसाद – आरोग्य व समृद्धीचे प्रतीक.
कावड यात्रेतील जलाभिषेक – निसर्गाप्रती आदर व नदी-देवी संगमाचे द्योतक.
तृतीयपंथीयांची उपस्थिती – सामाजिक समतेचे आणि सर्वसमावेशकतेचे जिवंत उदाहरण.
वणी (नाशिक) :अनिल गांगुर्डे
नवरात्र संपताच संपूर्ण महाराष्ट्राला वेध लागतात ते कोजागिरी पौर्णिमेच्या उत्साहाचे. परंतु, नाशिक जिल्ह्यातील वणी येथील स्वयंभू देवीचे स्थान असलेल्या सप्तशृंग गडावर ही पौर्णिमा केवळ धार्मिक उत्सव न राहता, ती सामाजिक एकात्मता आणि पारंपरिक लोकसंस्कृतीचा एक अद्वितीय संगम म्हणून ओळखली जाते. हजारो भाविकांच्या उपस्थितीत, देवीचा दुधाचा प्रसाद, विविध भागातून आलेल्या भक्तांची कावड यात्रा आणि गडाच्या परंपरेला जपणारा तृतीयपंथीयांचा छबिना या तिहेरी वैशिष्ट्यांमुळे कोजागिरी पंर्णिमेचा सोहळा अविस्मरणीय ठरतो. सप्तशृंग निवासिनी देवी, जी महाराष्ट्रातील देवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी एक आहे, तिच्या साक्षीने हा उत्सव गडाच्या पौराणिक आणि सांस्कृतिक वैभवात मोठी भर घालतो आहे.
चंद्रप्रकाशातील दुधाचा प्रसाद आणि अलौकिक लक्ष्मीपूजन
कोजागिरी पौर्णिमेच्या रात्री चंद्र सोळा कलांनी परिपूर्ण होतो. या चंद्रकिरणांमध्ये अमृततत्त्व उतरते, अशी हिंदू धर्मात दृढ श्रद्धा आहे. याच श्रद्धेपोटी सप्तशृंग गडावर मध्यरात्री देवीची महापूजा झाल्यानंतर खास तयार केलेले आटवलेले दूध मोठ्या प्रमाणावर चंद्रप्रकाशाखाली ठेवले जाते. या दुधात औषधी आणि समृद्धी देणारी शक्ती येते, या भावनेतून हे प्रसाद दूध रात्रभर जागृत राहणाऱ्या भाविकांना वाटले जाते.
"कोऽजार्गति?"— अर्थात "कोण जागा आहे?"
या रात्री देवी लक्ष्मी पृथ्वीवर संचार करते आणि "कोऽजार्गति?"— अर्थात "कोण जागा आहे?" असा प्रश्न विचारते, अशी धार्मिक समजूत आहे. जो भक्त जागृत राहून देवीची आराधना करतो, त्याला लक्ष्मी कृपेचा लाभ मिळतो. याच कारणामुळे गडावर देवी लक्ष्मीची विशेष पूजा व मंत्रांचे पठण केले जाते. गडावर उपस्थित असलेल्या भाविकांसाठी ही रात्र म्हणजे जागर आणि तपश्चर्येची पर्वणी असते. मंदिर परिसरात मध्यरात्री सुरू होणाऱ्या दुधाच्या वितरणामुळे हजारो भक्तांना या अलौकिक प्रसादाचा लाभ घेता आला. पौर्णिमेच्या शीतल चंद्रप्रकाशात, दुधाचा सुगंध आणि भक्तीमय वातावरणाने संपूर्ण गडावर एक शांत, आध्यात्मिक अनुभूती निर्माण झाली होती.
कावड यात्रा: श्रद्धा आणि समर्पणाचा पायी प्रवास
कोजागिरी उत्सवाचे दुसरे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे देशभरातून गडावर दाखल होणारी भव्य कावड यात्रा. ही यात्रा भक्तांच्या अखंड श्रद्धेचे आणि शारीरिक समर्पणाचे प्रतीक आहे. केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे, तर शेजारील राज्यांमधूनही भाविक मोठ्या संख्येने या यात्रेत सहभागी होतात. महाराष्ट्रातील नाशिक, धुळे, नंदुरबार, मुंबई यांसारख्या प्रमुख ठिकाणांसह गुजरात येथील उन्हाई व मध्यप्रदेशातील उज्जैन आणि पवित्र क्षेत्र शिर्डी येथून भाविक विविध नद्यांचे पवित्र जल घेऊन पायी प्रवास करत खडतर मार्गाने गडावर दाखल झाले. खांद्यावर कावड घेऊन अनेक मैलांचा प्रवास करणे, हा शारीरिक आणि मानसिक कसोटीचा भाग असतो, तरीही देवीप्रती असलेल्या अतूट भक्तीमुळे भाविक हा प्रवास अत्यंत उत्साहाने पूर्ण करतात. गडावर पोहोचल्यानंतर या पवित्र जलाचा देवीच्या चरणाशी महाअभिषेक करण्यात येतो. हा सोहळा रात्री उशिरापर्यंत सुरू होता. देशभरातील नद्यांचे जल एकत्र येऊन देवीच्या चरणांवर समर्पित होणे, हा दृश्य अनुभव नदी-देवी संगमाचा भास निर्माण करतो. ही परंपरा पंचमहाभूतांपैकी जलतत्त्वाचे देवीसमोर समर्पण दर्शवते, जे भक्तांच्या निसर्गाप्रति असलेल्या आदराचे आणि श्रद्धेचे द्योतक ठरते. या जलाभिषेकाच्या वेळी होणारा मंत्रोच्चार आणि भक्तांचा जयघोष यामुळे गडावरील वातावरण अधिकच चैतन्यमय होते.
तृतीयपंथीयांची उपस्थिती: समावेशकतेचा ऐतिहासिक अध्याय
या उत्सवाला सामाजिक आयाम देणारी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे तृतीयपंथी समुदायाची मोठ्या संख्येने आणि पारंपरिक पद्धतीने असलेली उपस्थिती. सप्तशृंग देवीला आदिशक्ती मानले जाते आणि आदिशक्तीच्या आराधनेत समाजातील कोणालाही वगळले जात नाही, या सनातन परंपरेचे दर्शन या सोहळ्यात घडते. या समुदायाने उत्साहाने देवीचा छबिना (मिरवणूक) काढला. पारंपरिक वेशभूषा, ढोल-ताशांचा गजर आणि त्यांच्या खास पद्धतीने गायल्या जाणाऱ्या देवीच्या गीतांनी मिरवणुकीला एक वेगळीच शोभा प्राप्त होती. छबिन्यानंतर रात्री त्यांचा मेळावा आयोजित करण्यात येतो. या मेळाव्यात त्यांनी आपल्या गुरुजनांना भेटवस्तू अर्पण करून आशीर्वाद घेतले, तसेच नव्याने सामील झालेल्या शिष्यांना दीक्षा दिले जाते .
तृतीयपंथीयांची रात्रभर जागर करण्याची आणि देवीच्या भक्तीगीतांचे गायन करण्याची विशिष्ट परंपरा आहे. त्यांच्या भक्तीने भारलेल्या गायनाने संपूर्ण गड रात्रभर भक्तीमय वातावरणात रमून जातो. ही उपस्थिती केवळ औपचारिकता नसून, गडाच्या हजारो वर्षांच्या सांस्कृतिक इतिहासाचा एक अविभाज्य भाग आहे. या सहभागामुळे सप्तशृंग गडावरील कोजागिरी पौर्णिमा खऱ्या अर्थाने सामाजिक समता आणि समावेशकतेचे जिवंत उदाहरण ठरते.
व्यवस्थापन आणि एकात्मतेचा संदेश
एकाच रात्री हजारोंच्या संख्येने आलेल्या भाविकांसाठी सप्तशृंग निवासिनी देवी ट्रस्टने चोख व्यवस्थापन केले जाते. सुरक्षा, वाहतूक व्यवस्थापन, निवास आणि वैद्यकीय सुविधांची विशेष व्यवस्था करण्यात येते. मागील वर्षी अशी व्यवस्था केली होती यामुळे भाविकांना कोणत्याही अडचणीशिवाय शांतपणे उत्सवाचा आनंद घेता येतो. ट्रस्टने दुधाच्या प्रसादाचे वाटप आणि कावड यात्रेतील भक्तांसाठी विशेष सोयी उपलब्ध केल्या जातात. या तिन्ही वैशिष्ट्यांमुळे सप्तशृंग गडावरील कोजागिरी पौर्णिमा ही केवळ एक धार्मिक तिथी न राहता, ती एक अध्यात्मिक व सामाजिक पर्वणी ठरते, जी एकात्मतेचा संदेश देते.
लोकपरंपरा आणि सामाजिक एकात्मता
गडावर रात्रभर सुरू असलेले भजन-कीर्तन, ढोल-ताशांचा गजर आणि देवीचा जयघोष अशा वातावरणात भाविकांनी आपल्या श्रद्धा व परंपरांचा हा सोहळा अत्यंत उत्साहाने साजरा केला जातो. या उत्सवाने सप्तशृंग गडाच्या पौराणिक ओळखीला आणि भारतीय संस्कृतीतील श्रद्धा, लोकपरंपरा आणि सामाजिक एकात्मता या मूल्यांना अधिकच अधोरेखित करून महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक नकाशावर आपली वेगळी ओळख निर्माण केली आहे.