जळगाव : नरेंद्र पाटील
महाराष्ट्राच्या जनमानसावर सदाशिव साने उर्फ साने गुरुजीं यांचा मोठा प्रभाव आजही दिसून येतो. त्यांचा जन्म २४ डिसेंबर १८९९ रोजी झाला आणि ११ जून हा त्यांचा यांचा स्मृतीदिन आहे. साने गुरुजींची एक थोर साहित्यिक ,कादंबरीकार, गांधीवादी विचारवंत, समाजवादी नेते, आदर्श शिक्षक, थोर संपादक ,अनुवादक, चरित्रकार अशा विविध रूपाने त्यांची ओळख आहे.
जळगाव – पांडुरंग सदाशिव साने, ज्यांना संपूर्ण महाराष्ट्रात साने गुरुजी म्हणून ओळखले जाते, यांची कर्मभूमी म्हणून अमळनेर (जळगाव जिल्हा) हे ठिकाण अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. येथे त्यांनी शिक्षक, समाजसुधारक, साहित्यिक आणि स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून मोलाचे कार्य केले.
अमळनेरमधील प्रताप हायस्कूल (आताचे प्रताप कॉलेज) येथे शिक्षक म्हणून कार्यरत असताना साने गुरुजींनी विद्यार्थ्यांमध्ये फक्त शिक्षणाचाच नव्हे, तर नैतिकता, देशभक्ती आणि सामाजिक बांधिलकीचाही संस्कार केला. त्यांच्या शिकवणीतून गांधीवादी विचार – सत्य, अहिंसा, समता यांचा प्रभाव जाणवतो. त्यांनी वंचित आणि मागासवर्गातील विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षणाच्या संधी निर्माण केल्या.
साने गुरुजींनी सामाजिक भेदभाव, अंधश्रद्धा, आणि असमानतेच्या विरोधात आवाज उठवला. त्यांनी सर्वधर्म समभाव, बंधुता आणि सामाजिक एकतेसाठी ‘आंतरभारती’ या संकल्पनेचा प्रचार अमळनेरपासून सुरू केला. विविध भाषा, संस्कृती आणि विचारांमधील समन्वय साधण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. दलित आणि वंचित समाजाच्या हक्कांसाठीही ते सातत्याने लढले.
स्वातंत्र्यलढ्याच्या काळात साने गुरुजींनी गांधीजींच्या अहिंसक चळवळीला पाठिंबा देत अमळनेरमध्ये जनजागृती केली. त्यांच्या प्रेरणादायी भाषणांनी आणि लेखनाने अनेक तरुण स्वातंत्र्य चळवळीत सहभागी झाले. कारावासात असताना त्यांनी "श्यामची आई", "स्फूर्तिगीते" यांसारखी प्रेरणादायी साहित्यसंपदा निर्माण केली.
साने गुरुजींचे साहित्य हे मराठी साहित्यातील एक मौल्यवान ठेवा मानले जाते. त्यांच्या साहित्यामध्ये कादंबऱ्या, आत्मकथन, बालसाहित्य, निबंध आणि कवितांचा समावेश आहे. त्यांचे साहित्य भावनिक, समाजप्रबोधनपर आणि सुलभ भाषेत लिहिलेले असल्यामुळे सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचले.
श्यामची आई – आत्मकथनात्मक कादंबरी, मातृप्रेम आणि नैतिकतेचा संदेश देणारे अप्रतिम पुस्तक.
ती फुलराणी – प्रेम, त्याग आणि समाजसुधारणेवर आधारित कादंबरी.
स्फूर्तिगीते – देशप्रेम, एकता आणि स्वातंत्र्याच्या भावनांनी प्रेरित कवितासंग्रह.
आंतरभारती – राष्ट्रीय एकतेसाठी सांस्कृतिक संवादाचे महत्त्व विशद करणारे निबंध.
साने गुरुजींमुळे अमळनेर हे ठिकाण शिक्षण आणि समाजसुधारणेचे केंद्र बनले. आजही प्रताप कॉलेज आणि स्थानिक संस्था त्यांच्या विचारांचे पालन करत आहेत. त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ विविध कार्यक्रम आणि साहित्यिक उपक्रम राबवले जातात.
साने गुरुजींचे अमळनेरमधील कार्य हे केवळ एका ठिकाणापुरते मर्यादित न राहता संपूर्ण महाराष्ट्रासाठी प्रेरणास्थान बनले. शिक्षण, साहित्य, समाजसेवा आणि स्वातंत्र्यलढ्यातील त्यांच्या कार्यामुळे त्यांची कर्मभूमी अमळनेर इतिहासात अजरामर झाली आहे. त्यांच्या विचारांचा वारसा आजही समाजाला दिशा देतो आहे.