आटपाट नगर होतं - नीती मेहेंदळे
आजच्या विदर्भातही अनेक पुरातन ग्रामं दडलेली आहेत. अकोला जिल्ह्यात अकोला शहराजवळच काही गावं सापडतात. बारशी टाकळी हे एक असंच पुरातत्व जपत बसलेलं प्राचीन गाव. अकोल्याच्या आग्नेयेस 11 मैलांवर वसलेले असून मौखिक परंपरा सांगते की, ते एक प्राचीन ठिकाण होते आणि विविध पुरावे हे सिद्धही करतात. स्थानिक आवृत्तीनुसार, सध्याचे बार्शी टाकळी हे नाव गावाभोवती असलेल्या बारा वेशी किंवा दरवाज्यांवरून ओळखले जाणारे बर्वेस टाकळीचे अपभ्रंश रूप आहे. स्थानिक परंपरेनुसार, टाकळी हे नाव टंककाली या नावाच्या ठिकाणाच्या शासकावरून पडले आहे. ज्याने गावाची स्थापना केली, असे म्हटले जाते.
काहींच्या मते गावाचे मूळ नाव टंकवती आहे; परंतु तिथे सापडलेल्या पुराव्यात स्पष्टपणे प्राचीन नाव टेक्कली असल्याचे म्हटले आहे आणि ते सिद्ध करायला तिथल्या कलंका देवी मंदिरातला शिलालेख मदतीला येतो. प्रस्तुत मंदिर यादवकालीन होते हेसुद्धा या शिलालेखावरून सिद्ध होतं. पूर्वीच्या नोंदींमध्ये हे मंदिर भवानी देवीला समर्पित होतं आणि त्याच नावाने ओळखलं जात असे. मंदिराचं मुख्य प्रवेशद्वार उत्तरेकडे मंडपातून आहे. नेहमीच्या मंदिराच्या आराखड्याहून निराळं इथे पाहायला मिळतं, ते म्हणजे मंडप सहसा मुख्य गर्भगृहाच्या अक्षावर असतो, पण या मंदिरातील मंडप गर्भगृहाच्या काटकोनात आहे. मंडप आयताकृती आहे आणि गर्भगृहाचं विधान तारकाकृती आहे. मंडपाचे छत चार कोरीव खांबांनी आधारलेलं आहे. मंडप पूर्व आणि दक्षिण अशा दोन्ही बाजूंनी बंद आहे. उत्तरेकडील बाजू, जिथे प्रवेशद्वार आहे, ती तुळई आणि अर्ध्या भिंतींमध्ये अंतरासह अंशतः उघडी आहे. या अर्ध्या भिंतींना मागे कक्षासनं दिली आहेत. बाकांवर दोन खांब आणि वरील तुळईला आधार देणारे दोन खांब आहेत. हे मंदिर पूर्वाभिमुख आहे; परंतु त्याचं मुख्य प्रवेशद्वार उत्तरेकडे आहे. मंदिर हेमाडपंथी शैलीत बांधलं आहे आणि एका उंच पीठावर उभं आहे. मंदिरात गाभारा, अंतराळ आणि सभा मंडप असे भाग आहेत. सभेच्या मंडपात उत्तरेकडून प्रवेश करता येतो. सभेच्या पूर्वेकडील भिंतीवर 2 लहान खिडक्या आहेत ज्यामुळे सूर्याचे पहिले किरण गर्भगृहातील देवीच्या मस्तकावर पडतात.
मंडपाचा आतील भाग चौकोनी असून मध्यभागी चार खांब आहेत. ज्यांच्यावर घुमटासारखं छत आहे. मध्यवर्ती खांब उत्कृष्टपणे कोरलेले आणि सजवलेले आहेत. खांब अष्टकोनी आहेत. तुळईला आधार देणारे भारवाहक यक्ष खांबांच्या वर बघायला मिळतात. दक्षिणेकडील भिंतीत सात कोनाडे आहेत. पूर्वेकडील आणि पश्चिमेकडील भिंतींमध्येही कोनाडे आहेत. सध्या हे सर्व कोनाडे रिकामे आहेत. दक्षिण भिंतीतील सात कोनाड्यांत कदाचित सप्त-मातृका प्रतिमा असाव्यात किंवा त्यांसाठी ते बनवले असावेत कारण मंदिर देवी भवानीला समर्पित आहे. मंडपाच्या पश्चिमेकडील अंतराळ गर्भगृहाला जोडताना दिसतो. अंतराळाच्या दोन्ही बाजूंच्या भिंतींवर एकेक कोनाडा आहे. सध्या हेही कोनाडे रिकामे आहेत. गर्भगृहाच्या आत एक कोनाडा आहे. सभेच्या मंडपाच्या छताला अतिशय सुंदर सजावट केलेली आहे. गर्भगृहात प्रमुख देवता, कलंका देवी / भवानी देवीची प्रतिमा कोरलेली आहे. मंदिराच्या बाहेरील भागात भिंतींवर विविध देवता, प्राणी, फुलांचे आकृतिबंध आणि भौमितिक नमुने कोरलेले आहेत. मंदिराच्या आवारात गणेश, महाकाली, महिषासुरमर्दिनीच्या प्रतिमा दिसतात.
पीठाचे साचे खूपच खराब झाले आहेत. जंघा भागात सर्वात खालच्या थरात देवतांच्या प्रतिमा आहेत. सर्वात वरच्या थरात त्रिकोणी आकृतिबंध आहेत. या थराच्या वर विविध देवींच्या प्रतिमा असलेल्या प्रतिमांचा एक पट्टा सुरू होतो, ज्यामध्ये सेवक, नर्तक इत्यादीसुद्धा दिसतात. वरचा शिल्पपट्ट आकाराने लहान आहे आणि लहान प्रतिमा आहेत. वर उडणारे गंधर्व शिल्पित केले आहेत.
खांबांच्या वरच्या भागात नर्तक, संगीतकार, मिथुन शिल्पे आणि सेवकांचे प्रतिनिधित्व करणार्या प्रतिमा दिसतात. मंदिरात प्राप्त झालेला शिलालेख संस्कृतमध्ये लिहिलेला आहे; परंतु त्यातल्या अर्ध्या दगडाचा भाग बराच खराब झाला आहे. तिसर्या ओळीत मालुगीदेवाचा मुलगा, सहाव्या ओळीत राजा हेमाद्रीदेव, नंतर तेक्काली राजधानी (राजधानी) चा उल्लेख आहे जी वाराणसीसारखी पवित्र बनवली गेली असं म्हटलं आहे.
हेमाद्रीने नीतिमत्तेने राज्य केले आणि त्याने आपली राजधानी टेक्कली प्रति वाराणसी बनविली, असा यावरून निष्कर्ष निघू शकतो. प्रस्तुत शिलालेख, शक 1098, दुर्मुख संवत्सर, वैशाख शुक्ल 7, 7 एप्रिल, इ.स. 1177 या तारखेचा आहे. यावेळी एका अज्ञात राजघराण्यातील राजा हेमाद्रीदेव टेक्काली (आधुनिक बार्शी टाकळी) येथे राज्य करत होता. त्याने खानदेशचा राजा मल्लुगीचा मुलगा राजल, जो मोठ्या सैन्यासह टेक्कालीवर आगेकूच करत होता, त्याचा पराभव केला. नंतर, यादव राजा सिंघनाचा सेनापती खोलेश्वर याने हेमाद्रीदेवाचा पराभव केला आणि कदाचित हा देश यादव साम्राज्यात सामील केला. शिलालेखात असे लिहिले आहे की हेमाद्री देवाचा मंत्री गमीयाने टेक्काली येथे विष्णूचे मंदिर, एक खोल तलाव व एक विहीर बांधली.
हे मंदिर कदाचित सध्याच्या भवानीला समर्पित असलेल्या मंदिरासारखेच आहे. मालुगीदेव हा देवगिरीच्या यादव राजांपैकी एक होता. त्याचा मुलगा अमरगंगेय होता आणि शिलालेखाचा संदर्भ सूचित करतो की, तो नंतरच्या काही युद्धांत पराभूत झाला होता. भिल्लम हा मलुगीचा नातू होता आणि त्याची कारकीर्द 1187-1191 अशी असावी. या शिलालेखात उल्लेख केल्याप्रमाणे भिल्लमच्या वंशजांना भिल्लमने घेतलेल्या प्रमुख पदव्या मिळत नाहीत, म्हणून हे स्पष्ट आहे की शासकांची ही वंशावळ यादवांच्या एका उपशाखेचे प्रतिनिधित्व करते जी टेक्काली येथून त्यांची राजधानी म्हणून राज्य करत होती. शिलालेखावर शक 1098 हे वर्ष सूचित करते, जे इ.स. 1176 वर्ष आहे जे मंदिराचे बांधकाम वर्ष मानले जाऊ शकते. हे मंदिर महाराष्ट्रातील काही मोजक्या जुन्या मंदिरांपैकी एक आहे, त्यामुळे जवळच्या इतर मंदिरांचा कालक्रम निश्चित करण्यास मदत होते.
शिलालेखानुसार टेक्कली-टाकळी इथे देवगिरीच्या यादवांच्या एका शाखेच्या राजांची राजधानी होती आणि परंपरांनुसार टंकवती हे त्या गावाचं जुनं नाव आहे. पेठ नंतर स्थापन झाली आणि महिन्याच्या बाराव्या दिवशी (एकादशीच्या नंतरच्या दिवशी) सुरू झाल्यामुळे संपूर्ण पेठेला बार्शी टाकळी असं मानतात. गॅझेटियरमध्ये असं म्हटलं आहे की हे शहर एकेकाळी समृद्ध होतं आणि निजामाच्या राजवटीत त्याची लोकसंख्या एकदा 22,000 होती. 1902 मध्ये हेन्री कौसेन्स यांनी पुरातन वास्तूंचा प्रथम अहवाल आणि वर्णन केलं असल्याचं समजतं.
बारशी टाकळी गावात एक छोटेखानी किल्लासुद्धा आहे. किल्ल्यात असलेली खणाची बारव मात्र प्रेक्षणीय आहे. बारवेला मजले असून मधल्या खणात लहान लहान दालनं दिसतात. त्यांत मोठमोठे रिकामे कोनाडेही आहेत. उतरायला पायर्या आहेत. बारव मात्र मध्य युगानंतरची असावी असे तिच्या स्थापत्यावरून वाटते. गावात खोलेश्वराचे मंदिर आहे. हेही हेमाडपंती बांधणीचे आहे. सदर मंदिर महादेवाला समर्पित असून ते काळ्या दगडात आणि विटांनी बांधलेले आहे आणि दगडी रचनेवर उत्कृष्ट कोरीवकाम आहे. मंदिराभोवती विटांचे काम आहे जे तुलनेने अलिकडच्या काळातील आहे. समोर दोन दीपस्तंभ आहेत.
याउपर गावातल्या अजून इतर तीन महत्त्वाच्या इमारती म्हणजे एक मशीद, एक कबर आणि एक विहीर काही शतकांपूर्वी येथील तालुकदार सुलेमानखान यांनी बांधल्याचे म्हटले जाते. या इमारती सुलेमानखान यांनी बांधल्याचे एका शिलालेखावरून दिसून येते. विहिरीला पाण्यापर्यंत जाण्यासाठी पायर्या आहेत, ज्यांच्या जवळ उष्ण हवामानात दोन भूगर्भीय खोल्या जाता येतात, असे म्हटले जाते. त्यांनी इतर मार्गांनीही या जागेवर आपली छाप सोडली, विशेषतः होळीच्या वेळी म्हशीचा बळी देण्याची प्रथा त्याने बंद केली. बार्शी टाकळीसारखी अनेक प्राचीन गावं या विभागात आपल्याला साधा फेरफटका मारताना सापडत जातात आणि असा महत्त्वाचा दस्तावेज हाताशी लागतो.