चिनी साम्यवादाची पंचाहत्तरी

डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर, परराष्ट्र धोरण विश्लेषक

चीनमधील साम्यवादी राजवटीला नुकतीच 75 वर्षे पूर्ण झाली. 1949 ते 2024 असा चीनच्या प्रगतीचा आलेख हा कमालीचा थक्क करणारा आहे. चीनची जागतिक विश्वासार्हता कमी झाली असली आणि आर्थिक विकासाचा वेगही मंदावला असला, तरी आजही चीन अमेरिकेला मागे टाकून पहिल्या क्रमांकाची अर्थव्यवस्था बनण्याची महत्त्वाकांक्षा बाळगून आहे. भविष्यात अमेरिका आणि चीन यांच्यातील एका नव्या शीतयुद्धाची शक्यता अभ्यासक वर्तवत आहेत.

एक ऑक्टोबर 2024 रोजी चीनमधील साम्यवादी राजवटीने 75 वर्षे पूर्ण केली. 1 ऑक्टोबर 1949 रोजी चीनमध्ये माओ त्से तुंग यांच्या नेतृत्वाखाली साम्यवादी राजवट प्रस्थापित झाली. 1949 ते 2024 असा चीनच्या प्रगतीचा आलेख हा कमालीचा थक्क करणारा आहे. चीनला हे यश सहज मिळालेले नाहीये. यासाठी चीनला प्रचंड कष्ट घ्यावे लागले आहेत. चीनच्या पुनर्बांधणीमध्ये अनेक नेत्यांचे मोठे योगदान आहे. त्यामध्ये सर्वात महत्त्वाचे योगदान साम्यवादी चीनचे संस्थापक माओ त्से तुंग यांचेही आहे. त्यांच्या वादग्रस्त सांस्कृतिक क्रांतीने चीनच्या आजच्या सामर्थ्याचा पाया रचला. माओंची सांस्कृतिक क्रांती ही खर्‍या अर्थाने चीनला एक नवे रूप देणारी होती. माओंनी घातलेल्या पायावर कळस चढवला तो डेंग यांनी. त्यांनी 1980 च्या दशकामध्ये आधुनिक चीनच्या अर्थव्यवस्थेचा पाया घातला. साम्यवादी राजवट असतानाही आर्थिक उदारीकरणाचा मार्ग स्वीकारला. या माध्यमातून चीनची अर्थव्यवस्था जागतिक अर्थव्यवस्थेला जोडण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्याच काळात चीनने आर्थिक विकासासाठी पंचवार्षिक योजना आखायला सुरुवात केली. डेंग यांनी चीनच्या आर्थिक विकासाचा पाया घातल्यानंतर 21 व्या शतकात त्याची फळे चीनला मिळाली. आज चीन उत्पादनाच्या क्षेत्रात सर्वात अग्रेसर आहे. जीडीपीतील या क्षेत्राचा वाटा 50 टक्क्यांहून अधिक आहे. चीन साम्यवादी झाला तेव्हा आता राष्ट्राध्यक्ष असणारे शी जिनपिंग जन्मलेलेही नव्हते; पण त्यांना चीनच्या या संघर्षाच्या इतिहासाची पूर्ण जाणीव आहे. म्हणूनच त्यांनी पुन्हा एकदा माओ त्से तुंग यांच्याप्रमाणे साम्यवादी पक्षाची पकड पुन्हा मजबूत करण्याचा प्रयत्न केला आहे. चीनमध्ये व्यक्तिकेंद्रित सत्ताकारण सुरू झाले आहे. 2015 मध्ये साम्यवादी पक्षाच्या महत्त्वपूर्ण परिषदेत शी जिनपिंग यांना 2029 पर्यंत राष्ट्राध्यक्षपदी कायम ठेवण्याचा निर्णय घेतला. या दहा वर्षांत आर्थिक महासत्ता बनण्याचा संकल्प चीनने सोडला आहे. त्यांतर्गतच ‘वन बेल्ट, वन रोड’, ‘मॅरिटाईम सिल्क रूट’ यासारख्या महत्त्वाकांक्षी योजना आखण्यात आल्या आहेत. चीनचा प्रवास जागतिक महासत्तेच्या दिशेने होत आहे. ज्यावेळी साम्यवादी चीनच्या स्थापनेची सत्तरी झाली तेव्हा 1 ऑक्टोबर 2019 रोजी शी जिनपिंग यांनी आपल्या लष्करी शक्तीचे प्रदर्शन जगाला घडवून आणले होते. त्यासाठी बीजिंगच्या चौकामध्ये मोठी लष्करी परेड आयोजित करण्यात आली होती. त्यावेळी राष्ट्राला संबोधून केलेल्या भाषणात शी झिनपिंग यांनी भविष्यात चीन कशा प्रद्धतीने विकास करणार आहे, याचा आलेख मांडला; पण त्यानंतर आलेल्या कोरोना महामारीने आणि या महामारीच्या निर्मितीच्या संशयाची सुई चीनकडे वळल्याने चीनच्या आर्थिक विकासाच्या योजना अडथळ्यांनी भरल्या.

16 मे 1966 रोजी या क्रांतीची सुरुवात चीनमध्ये झाली होती. या सांस्कृतिक क्रांतीला चीनमधील तत्कालीन नेते माओ त्से तुंग यांच्या कारकिर्दीमधील शेवटची क्रांती (लास्ट बॅटल ऑफ माओ) असेही म्हटले जाते. 1976 मध्ये माओ त्से तुंग यांचा मृत्यू झाला, तोपर्यंत ही सांस्कृतिक क्रांती सुरू राहिली. माओंनी 1969 मध्ये ही क्रांती संपली, असे अधिकृतरीत्या घोषित केलेले असले, तरी जवळपास चीनचे एक दशक या क्रांतीमध्ये व्यतीत झाले. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, या क्रांतीचा प्रभाव 50 वर्षांनंतरही आज चीनवर दिसून येतो आहे.

ही सांस्कृतिक क्रांती म्हणजे माओ त्से तुंग यांनी सुरू केलेली शुद्धीकरणाची प्रक्रिया होती. ही प्रक्रिया प्रामुख्याने भांडवलवादी प्रभावापासून चीनला शुद्ध करण्याच्या हेतूने केली होती. किंबहुना, चीनमध्ये साम्यवादाचा कमी होत गेलेला प्रभाव पुन्हा एकदा मजबूत करणे हा यामागे हेतू होता. चीनच्या राजकारणामध्ये, अर्थकारणामध्ये आणि समाजकारणामध्ये असणार्‍या काही भांडवलवादी प्रवृत्तींनी त्या काळात तोंड वर काढायला सुरुवात केली होती. या प्रवृत्तींच्या विरोधामध्ये ही सांस्कृतिक क्रांती सुरू झाली होती. या भांडवलवादी प्रवृत्तींचा पूर्णपणे बीमोड करणे, भांडवलवादाच्या प्रभावातून चीनला मुक्त करणे आणि संपूर्ण चीनमध्ये साम्यवादाचा पगडा मजबूत करणे हा या सांस्कृतिक क्रांतीमागचा उद्देश होता. या क्रांतीने दहा वर्षे संपूर्ण चीनला ढवळून काढले. यामध्ये सर्वप्रथम विद्यार्थ्यांना, नंतर कामगारांना आणि नंतर सैन्याला वापरण्यात आले. ज्या-ज्या ठिकाणी भांडवलवादी तत्त्वे आढळली तेथे तेथे त्यांचा अतिशय हिंसक पद्धतीने बीमोड करण्यात आला. लाखो लोकांना तुरुंगात डांबण्यात आले. हजारो लोकांना मारण्यात आले. एकंदरीतच, अत्यंत क्रूर आणि हिंसक पद्धतीने ही शुद्धीकरणाची चळवळ चीनमध्ये राबवली गेली. साम्यवादाची पकड मजबूत करण्याबरोबरच चीनवरील परकीय किंवा भांडवलवादाचा प्रभाव चीनमध्ये येऊ नये, यासाठी नियोजनबद्ध आखणी करून केलेले हे कृत्य होते. या सांस्कृतिक क्रांतीचा पहिला परिणाम म्हणजे या क्रांतीने डेंग यांच्या नेतृत्वाच्या उदयाला पोषक अशा प्रकारची पार्श्वभूमी तयार केली.

1976 मध्ये माओंचा मृत्यू झाल्यानंतर डेंग यांच्या हाती सत्तेची सूत्रे आली. डेंग यांनी या सांस्कृतिक क्रांतीच्या नकारात्मक प्रभावातून चीनला बाहेर काढण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्याच काळात साम्यवादाकडून भांडवलवादाच्या दिशेने चीनचा प्रवास सुरू झाला. बंदिस्त अर्थव्यवस्थेकडून खुल्या अर्थव्यवस्थेकडे चीन वळला. डेंग यांच्या काळातच चीनमध्ये आर्थिक उदारीकरणाचे, काही प्रमाणात खासगीकरणाचे वारे वाहू लागले. याच डेंग यांनी चीनच्या विकासाचा 20 वर्षांचा आराखडा आखला. या आरखड्यामध्ये पाश्चिमात्य अर्थतज्ज्ञांनी मांडलेल्या विकासाच्या नव्या तत्त्वांनुरूप चीनच्या अर्थव्यवस्थेचा विकास करण्याचा प्रयत्न केला. भांडवलवादी तत्त्वांवर चीनचा कशा पद्धतीने विकास करता येईल, हे डेंग यांनी दाखवून दिले. त्यातूनच संपूर्ण चीनची अर्थव्यवस्था कृषिप्रधानतेकडून उद्योगप्रधानतेकडे परावर्तित झाली. आज चीनचे पश्चिमी जगताबरोबर आणि अमेरिकेबरोबर असणारे व्यापारीसंबंध हे खूप व्यापक बनलेले आहेत. अमेरिकेबरोबर चीनचा असणारा व्यापार सुमारे 700 अब्ज डॉलर इतका आहे. पाश्चिमात्य देशांनी चीनमध्ये अब्जावधी डॉलरची गुंतवणूक केलेली आहे. चीननेही या देशांमध्ये प्रचंड गुंतवणूक केलेली आहे. चीनमधील अनेक नागरिक आज परदेशामध्ये कार्यरत आहेत. त्यामुळे माओंच्या काळातील चीन आज उरलेला नाही. आज चीन हा भांडवलवादाकडे झुकलेला दिसत आहे. आज चिनी नागरिक हा व्यक्तिगत अधिकारांविषयी सजग बनलेला दिसत आहे, जो माओंच्या सांस्कृतिक क्रांतीच्या काळामध्ये नव्हता. आज चीनच्या अर्थव्यवस्थेमध्ये जो प्रचंड बदल घडलेला दिसत आहे, त्याला सांस्कृतिक क्रांती कारणीभूत ठरली आहे. कारण, या क्रांतीच्या काळात चीनमध्ये औद्योगिक उत्पादन कमालीचे घटले होते. चीनचा व्यापार घटला होता. गरिबी प्रचंड वाढली होती. त्यामुळे चीनने जी भांडवलवादी आर्थिक विकासाची तत्त्वे स्वीकारली त्याची पार्श्वभूमी या क्रांतीने तयार केली होती. आर्थिकद़ृष्ट्या चीन पूर्णपणे बदललेला असला, तरी राजकीयद़ृष्ट्या विचार करता माओंच्या सांस्कृतिक काळातील चीन आजही तसाच दिसून येतो.

माओंनी सांस्कृतिक क्रांतीच्या माध्यमातून ज्या पद्धतीची राजकीय व्यवस्था आणण्याचा प्रयत्न केला होता त्याच स्वरूपाची राजकीय व्यवस्था चीनचे सध्याचे राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग यांच्याकडून आणण्याचा प्रयत्न होत आहे. माओंनी ज्याप्रमाणे साम्यवादाची पकड मजबूत करण्याचा प्रयत्न केला त्याचप्रमाणे शी जिनपिंग हे आपला व्यक्तिगत प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर वाढवण्याचा आणि साम्यवादाची पकड घट्ट करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. आजही चीनमध्ये विरोधी पक्षांना स्थान नाही. प्रसारमाध्यमे, न्यायव्यवस्था मुक्त नाहीत. आजही चीनमध्ये लोकांना आपली मते मुक्तपणाने मांडण्याचा अधिकार नाही. अल्पसंख्याकांची आंदोलने हिंसक पद्धतीने दडपली जातात. शिनशियाँग, तिबेट यासारख्या भागातील अल्पसंख्याकांचे उठाव हिंसक मार्गाने दाबून टाकले जातात. आज चीनमध्ये साम्यवादी पक्षाशिवाय इतर कोणत्याही पक्षाला स्थान नाही. कोरोना काळात चीनमधल्या लोकांनी जिनपिंग यांच्या हुकूमशाही राजवटीचे मोठे चटके सोसले.

शी जिनपिंग हे अमेरिकेच्या माध्यमातून होणार्‍या भांडवलशाही आणि भांडवलवादी तत्त्वांच्या बीजारोपणाविषयी चिंताग्रस्त आहेत. आजही परकीय प्रभावापासून चीनला, तिथल्या नागरिकांना, साम्यवादी पक्षाला अलिप्त ठेवण्यासाठी तेथील राज्यकर्ते मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्नशील असल्याचे दिसून येतात. याचाच अर्थ माओंचा उद्देश आज इतक्या वर्षांनंतरही साध्य होताना दिसतो आहे. सांस्कृतिक क्रांतीच्या प्रक्रियेत चीनमध्ये सैन्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर केलेला दिसतो. त्या द़ृष्टीने माओंच्या रेड आर्मीला खूप महत्त्व प्राप्त झाले होते. आजही चीनमध्ये पीपल्स लिबरेशन आर्मीला खूप मोठ्या प्रमाणावर महत्त्व दिले जात आहे. या सैन्याच्या आधुनिकीकरणाचे प्रयत्न अत्यंत झपाट्याने सुरू झालेले दिसून येतात.

मध्ययुगीन काळापासून चालत आलेली ‘झीरो सम गेम’ ही विचारसरणी चीनमध्ये आजही प्रभावी आहे. सांस्कृतिक क्रांतीच्या दरम्यान याच विचारसरणीच्या आधारावर माओंनी विरोधकांना संपवण्याचा प्रयत्न केला होता. या विचासरणीनुसार प्रत्येक गोष्टीकडे हार आणि जीत याच द़ृष्टिकोनातून पाहिले जाते. ही मानसिकता कायम असल्यामुळेच चीन आजही आपले विस्तारवादी धोरण आक्रमक पद्धतीनेच अवलंबत आहे. दक्षिण पूर्व आशिया, उत्तर पूर्व आशियामधील चीनचा विस्तारवाद हेच दर्शवतो की, चीन आजही हरणे किंवा जिंकणे याच द़ृष्टिकोनातून जगाकडे पाहत आहे. आर्थिक उदारीकरणामुळे चीनच्या सामाजिक व्यवस्थेवर त्याचा नक्कीच परिणाम झाला आहे. परंतु, राजकीयद़ृष्ट्या विचार करता, माओंच्या काळातला चीन आजही कायम आहे. पुढील एक दशकाच्या काळात चीनचे आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेशी कशा प्रकारे एकीकरण होते, हे पाहावे लागेल. भविष्यात चीनचे महासत्ता बनणे किंवा अमेरिकेची जागा घेणे हे काही गोष्टींवर निर्भर आहे.

1) पहिली गोष्ट म्हणजे आशिया खंडातील बहुतांश देशांमध्ये चीनच्या वाढत्या विस्तारवादाविषयी कमालीची साशंकता आणि असुरक्षितता आहे. शी जिनपिंग ती कशी दूर करतात, हे पाहावे लागेल. 2) आज अनेक देशांसोबत चीनचे सीमावाद सुरू आहेत. या गोष्टी सामोपचाराने कशा सोडवता येतील आणि त्यातून विश्वास संपादन कसा करता येईल, हे चीनने पाहणे गरजेचे आहे. 3) हाँगकाँगचा प्रश्न सध्या कमालीचा चिघळला आहे. हा प्रश्न चीन कशा प्रकारे हाताळतो, त्याचप्रमाणे शिनशियाँग प्रांतात अल्पसंख्याक उईघर मुस्लिमांचा प्रश्न चीन कशा प्रकारे सोडवतो, यावर बरेच काही अवलंबून आहे. 4) याखेरीज चीनच्या ‘वन बेल्ट, वन रोड’ या महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पाविषयी कमालीची साशंकता आहे. या प्रकल्पामुळे काही राष्ट्रांच्या सार्वभौमत्वाचा संकोच होतो आहे, असे आक्षेप घेतले जात आहेत. त्यांचे निरसन चीनला करावे लागणार आहे.

एकंदरीतच, सर्वांना विश्वासात घेऊन सामूहिक हित जपण्यासाठी चीन काही करतो का, हे पाहणे अत्यंत गरजेचे आहे. चीनच्या पारंपरिक विचारसरणीमध्ये ‘झीरो सम गेम’ ही संकल्पना आहे. म्हणजेच आपण जिंकण्यासाठी दुसर्‍या कुणी तरी हरणे गरजेचे आहे. ही मानसिकता, त्याचप्रमाणे प्रत्येक प्रश्न चिघळत ठेवून युद्धाच्या माध्यमातूनच सोडवायचा ही मानसिकता चीनला पूर्णपणाने बदलावी लागणार आहे.