डॉ. मनोज शिंगाडे
अल्झायमर या आजाराबाबत अनेक वर्षे फक्त आनुवंशिकतेवर भर दिला गेला होता; परंतु आता संशोधनातून स्पष्ट झाले आहे की, केवळ जीनच या आजाराचे कारण नाहीत. प्रत्यक्षात दैनंदिन जीवनशैली, आरोग्याच्या सवयी आणि दशकानुदशक जमा होणारे परिणाम यांचा अल्झायमरवर अधिक प्रभाव पडतो.
उशिरा आयुष्यात दिसणारी बहुतेक अल्झायमरची प्रकरणे ही वाढते वय, पर्यावरणीय घटक, उच्च रक्तदाब, मधुमेह, लठ्ठपणा, मेंदूवर झालेली दुखापत, स्ट्रोक तसेच चुकीच्या जीवनशैलीच्या सवयी यांचा संयुक्त परिणाम असतात. चांगली बाब म्हणजे, जीन बदलता येत नाहीत; पण जीवनशैली नक्की बदलता येते. दैनंदिन सवयीतील काही हानिकारक घटकांना आपण नियंत्रित केले, तर मेंदूचे आरोग्य जपणे शक्य आहे.
1) सतत बसून राहणे केवळ हृदयाला नाही, तर थेट मेंदूच्या कार्यक्षमतेलाही बाधा आणते. प्रत्येक 30 मिनिटांनी उठणे, थोडे चालणे किंवा फोनवर बोलताना उभे राहणेही या परिणामांना कमी करू शकते.
2) जवळच्या लोकांशी संवाद कमी ठेवणे किंवा एकटे राहणे स्मरणशक्ती लवकर कमी होण्याशी जोडलेले आहे. एकाकीपणामुळे मनाचा धारदारपणा कमी होतो. त्यामुळे सतत, प्रामाणिक संवाद व निकटचे संबंध मेंदूचे रक्षण करतात.
3) झोपेत मेंदू स्वतःतील अपायकारक पदार्थ साफ करतो. झोपेची वेळ सातत्याने बिघडली किंवा झोप अपुरी राहिली, तर मेंदूमध्ये प्रथिनांचे साचणे वाढते आणि अल्झायमरची प्रक्रिया वेगाने चालू होते. त्यामुळे दिवसाला सात ते आठ तास सलग व नियमित झोप घेणे आवश्यक आहे.
4) दीर्घकाळ सतत ताण राहिल्यास कॉर्टिसोलसारखे ताण हॉर्मोन वाढतात, शरीरभर जळजळ निर्माण होते आणि मेंदूला धोका वाढतो. ताण नियंत्रणासाठी श्वसनाचे व्यायाम, ध्यान, चालणे यांसारख्या पद्धतींचा नियमित वापर फायदेशीर ठरतो.
5) प्रक्रिया केलेले अन्न, जास्त साखर आणि संतृप्त चरबी असलेला आहार शरीरात जळजळ व चयापचयातील असंतुलन वाढवतो. हे अल्झायमरशी जोडले गेले आहे. भूमध्य आहारशैली (भाज्या, कडधान्ये, मासे, संपूर्ण धान्ये, ओमेगा-3 युक्त तेलकट पदार्थ) मेंदूसाठी उत्तम मानली जाते.
6) निकोटीन व अल्कोहोल थेट मेंदूच्या पेशींना हानी पोहोचवतात. धूम्रपानामुळे मेंदूकडे रक्तपुरवठा घटतो, तर दारूचा अतिरेक दीर्घकालीन नुकसान करतो. या सवयी कमी केल्यास किंवा सोडल्या तर मेंदूचे आयुष्य मोठ्या प्रमाणावर वाढवता येते.
7) उच्च रक्तदाब, मधुमेह, कोलेस्टेरॉल, लठ्ठपणा, स्ट्रोक किंवा डोक्याला इजा या सर्व गोष्टी स्मृतिभ्रंश व अल्झायमरच्या धोक्यात भर घालतात. त्यामुळे त्यांचे काटेकोर व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे.
कधीकधी विसराळूपणा होणे सामान्य आहे; पण जर वस्तू वारंवार चुकवणे, ओळखीचे लोक किंवा ठिकाणे न ओळखणे, निर्णयक्षमता कमी होणे, सतत शब्द शोधण्यात अडचण येणे, सामाजिक कार्यक्रमांपासून दूर राहणे अशी लक्षणे दिसली, तर तातडीने वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे.
एकदा अल्झायमर सुरू झाल्यावर वेळेवर उपचार न मिळाल्यास स्थिती अधिक गंभीर बनते. त्यामुळे सुरुवातीची चिन्हे ओळखून डॉक्टरांकडे जाणे ही सर्वात महत्त्वाची पायरी ठरते.
अखेरीस, आनुवंशिकता बदलता येत नाही; पण आपण रोजचे खाणे, हालचाल, विश्रांती, संवाद यामध्ये केलेले बदल दीर्घकाळ मेंदूला बळकटी देऊ शकतात. जीवनशैलीत सातत्याने सुधारणा करून स्मृती व मानसिक धार कायम ठेवता येते. हे फक्त आजार टाळण्यासाठीच नव्हे, तर आयुष्यभर स्वाभिमान, स्वतंत्रता आणि जीवनाचा दर्जा जपण्यासाठी आवश्यक आहे.