आपल्यापैकी अनेकांना नेहमीच एक प्रश्न पडतो: तंतुमय फळे आणि भाज्यांची साले नेहमीच काढायला हवीत का? यावर सर्वाधिक स्वीकारले जाणारे उत्तर आहे. स्वच्छता पाळल्यास, तसे करण्याची अजिबात गरज नाही. उलट, ही साले फेकून देऊन आपण अनेक महत्त्वाचे पोषक घटक गमावत असतो.
गाजर, काकडी, सफरचंद, बीट, रताळी आणि अगदी किवी यांसारख्या फळे आणि भाज्यांच्या सालींमध्ये भरपूर प्रमाणात फायबर (तंतुमय पदार्थ), अँटीऑक्सिडंट्स, जीवनसत्त्वे आणि खनिजे असतात. फायबर हा आजकाल आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा घटक मानला जातो.
सफरचंदाची साल: यामध्ये क्वेर्सेटिन (Quercetin) नावाचे एक शक्तिशाली अँटीऑक्सिडंट असते.
बटाट्याची साल: ही पोटॅशियम आणि लोहाचा उत्तम स्रोत आहे.
काकडीची साल: यात अघुलनशील फायबर (insoluble fibre) असते, जे आतड्यांच्या आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर आहे.
केळ्याची साल: यात ट्रिप्टोफॅन (Tryptophan) नावाचे अमिनो आम्ल असते, जे शरीरात 'फिल-गुड' हार्मोन सेरोटोनिनमध्ये रूपांतरित होते. याशिवाय, डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी आवश्यक असलेले पोटॅशियम आणि ल्युटीनही यात आढळते.
कलिंगडाची साल: सालीच्या आतील पांढऱ्या भागात सिट्रुलिन (Citrulline) नावाचे अमिनो आम्ल असते, जे शरीरातील रक्तप्रवाह सुधारण्यास आणि हृदयाचे आरोग्य जपण्यास मदत करते.
संत्र्याची साल: यात तब्बल तीन ग्रॅम फायबर आणि फळाच्या गरापेक्षा तिप्पट व्हिटॅमिन सी असते.
बहुतेक फळांच्या सालींमध्ये कोलेस्ट्रॉल नसते, तसेच साखर, कॅलरी आणि फॅट्सचे प्रमाणही नगण्य असते. त्यामुळे साल काढून टाकल्याने आपण हे सर्व फायदे गमावून बसतो.
अनेकजण कीटकनाशके, जीवाणू आणि पृष्ठभागावरील घाणीच्या चिंतेमुळे साले काढतात. मात्र, साल न काढताही या समस्यांवर मात करता येते. सालींसकट फळे आणि भाज्या खाणे अधिक सुरक्षित करण्यासाठी खालील स्वच्छता टिप्स वापरा:
वाहत्या पाण्याखाली धुवा: फळे किंवा भाज्या भांड्यात भिजवून ठेवण्यापेक्षा थेट नळाच्या वाहत्या पाण्याखाली धुणे अधिक प्रभावी ठरते. बटाटे, गाजर किंवा आल्यासारख्या कठीण भाज्यांसाठी ब्रशचा वापर करा.
नैसर्गिक क्लीनर्सचा वापर: एक भाग व्हिनेगर आणि तीन भाग पाण्याच्या मिश्रणात फळे धुतल्यास त्यावरील मेण आणि कीटकनाशकांचे अवशेष निघून जातात. बेकिंग सोडा देखील हेच काम करतो.
स्वच्छ कापडाने कोरडे करा: धुतल्यानंतर फळे आणि भाज्या स्वच्छ कापडाने कोरड्या करा. ओलाव्यामुळे जीवाणूंची वाढ होते, जी कोरडे केल्याने टाळता येते.
सेंद्रिय उत्पादने निवडा: शक्य असल्यास सेंद्रिय (Organic) फळे आणि भाज्या खरेदी करा. यामुळे कीटकनाशकांचा धोका जवळपास पूर्णपणे टळतो.
जरी बहुतेक साली खाण्यायोग्य असल्या तरी, काही विशिष्ट परिस्थितीत त्या काढणेच योग्य ठरते:
भोपळा, अळूचे कंद किंवा कैरी यांसारख्या फळे आणि भाज्यांच्या साली खूप जाड, मेणचट किंवा कडू असतात, ज्या खाण्यायोग्य नसतात.
ज्या फळांवर किंवा भाज्यांवर कापल्याचे व्रण, डाग किंवा बुरशी दिसत असेल, तर त्यांची साल काढावी किंवा ते पूर्णपणे फेकून द्यावे.
जर तुम्हाला साल खायची नसेल, तरीही ती फेकून देण्याची गरज नाही. तिचा सर्जनशील वापर करता येतो.
संत्रे, लिंबू किंवा सफरचंदाच्या साली वाळवून त्यांचा चहा बनवता येतो.
बटाट्याच्या सालींना बेक करून त्याचे कुरकुरीत चिप्स (क्रिस्प्स) बनवता येतात.
विविध भाज्यांची साले सूप किंवा स्टॉक बनवण्यासाठी वापरता येतात, ज्यामुळे चव आणि पौष्टिकता दोन्ही वाढते.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, अनेक बाबतीत साल काढणे केवळ अनावश्यकच नाही, तर पौष्टिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून हानिकारक देखील ठरू शकते. जर साली योग्यप्रकारे स्वच्छ केल्या आणि सर्जनशीलतेने वापरल्या, तर त्या खाणे हा एक आरोग्यदायी आणि हुशारीचा निर्णय ठरू शकतो.