, Govatsa Dwadashi, Diwali Start, Cow Puja, Go Mata, Hindu Festival, Ashvin Dwadashi, Prosperity, Gratitude to Cattle, Marathi Diwali
वसुबारस हा भारतीय संस्कृतीतील अत्यंत महत्त्वाचा आणि मंगलमय सण आहे. दिवाळीच्या पंचमहोत्सवाचा हा पहिला दिवस. 'वसुबारस' या शब्दाचा अर्थ आहे, 'वसु' म्हणजे द्रव्य (धन/संपत्ती) आणि 'बारस' म्हणजे द्वादशी. यालाच गोवत्स द्वादशी असेही म्हणतात. हा सण आश्विन महिन्यातील कृष्ण पक्षाच्या द्वादशीला साजरा केला जातो. भारत हा कृषिप्रधान देश असल्यामुळे आणि गायीला हिंदू धर्मात 'गोमाता' मानले जात असल्याने या सणाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.
वसुबारस साजरी करण्यामागचे महत्त्व:
वसुबारस हा सण प्रामुख्याने गोधनाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी आणि समृद्धीसाठी साजरा केला जातो.
गोधनाबद्दल कृतज्ञता: भारतीय संस्कृतीत गायीला केवळ प्राणी न मानता, 'माता' (गोमाता) मानले जाते. गाय दूध, दही, तूप, शेण (खत आणि इंधन) आणि गोमूत्र अशा पंचगव्याच्या माध्यमातून मानवाच्या जीवनात अत्यंत मोलाची भूमिका बजावते. शेतीत बैलांचे योगदान अमूल्य आहे. त्यामुळे, त्यांच्या या निस्वार्थ सेवेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी आणि त्यांचे आरोग्य व कल्याण यासाठी हा दिवस साजरा केला जातो.
समृद्धीचे प्रतीक: वसु म्हणजे धन/संपत्ती. गाय आणि वासरू हे समृद्धी, सुबत्ता आणि सुफलतेचे प्रतीक मानले जातात. सवत्स (वासरासहित) गायीची पूजा केल्याने घरात लक्ष्मीचे (धनदेवतेचे) आगमन होते, अशी श्रद्धा आहे.
पौराणिक महत्त्व:
कामधेनूचे स्मरण: पौराणिक कथेनुसार, समुद्रमंथनाच्या वेळी पाच कामधेनू उत्पन्न झाल्या होत्या. त्यापैकी 'नंदा' नावाच्या धेनूच्या उद्देशाने हे व्रत केले जाते.
संकट निवारण: काही कथांनुसार, अनेक जन्मांतील कामना पूर्ण तसेच संकटे दूर होण्यासाठी वासरासहित गायीची पूजा केली जाते. एका आख्यायिकेनुसार, एका राणीने केलेल्या वासराच्या वधामुळे झालेल्या पापाचे निराकरण गोवत्स द्वादशीच्या पूजनामुळे झाले, तेव्हापासून हा सण साजरा करण्याची प्रथा पडली.
आरोग्य आणि मुलांसाठी: या दिवशी अनेक स्त्रिया आपल्या मुला-बाळांना चांगले आरोग्य मिळावे, सुख लाभावे आणि दीर्घायुष्य प्राप्त व्हावे यासाठी उपवास ठेवून गायीची पूजा करतात.
वसुबारसची पूजा पद्धत:
व्रत आणि उपवास: या दिवशी अनेक स्त्रिया उपवास करतात. गहू आणि मूग हे पदार्थ या दिवशी खाल्ले जात नाहीत. उपवास सोडताना विशेषतः बाजरीची भाकरी आणि गवारीच्या शेंगाची भाजी खाल्ली जाते.
गोधनाची पूजा:
घरातील गाय आणि वासरू यांना अंघोळ घातली जाते.
त्यांच्या अंगाला हळद-कुंकू लावले जाते.
फुलांच्या माळा गळ्यात घातल्या जातात आणि त्यांची मनोभावे पूजा केली जाते.
निरांजनाने (दिवाने) त्यांचे ओवाळण केले जाते.
नैवेद्य: गायीला पुरणपोळी किंवा इतर तुपकट पदार्थांचा नैवेद्य केळीच्या पानावर वाढून खाऊ घातला जातो.
दिवाळीचा प्रारंभ:
याच दिवसापासून घरासमोर रांगोळी काढण्यास सुरुवात होते. तसेच, संध्याकाळी घरातील तुळशीपुढे, दारात आणि परिसरात दिवाळीच्या निमित्ताने पणत्या लावून रोषणाई करण्याची पद्धत आहे.
वसुबारस हा केवळ धार्मिक विधी नसून, भारतीय कृषी संस्कृतीचे, निसर्गाबद्दलच्या आदराचे आणि गोधनाबद्दलच्या असीम प्रेमाचे प्रतीक आहे. मानवाच्या जीवनातील गायीचे योगदान लक्षात घेऊन तिच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करणे, हा या सणामागील मुख्य उद्देश आहे. दिवाळीच्या या मंगलमय प्रारंभाने घरात सुख-समृद्धी आणि आनंदाचे वातावरण निर्माण होते.