दिवाळी हा सण दिव्यांचा, आनंदाचा आणि उत्साहाचा असला तरी, फटाक्यांमुळे (Crackers) होणारे प्रदूषण (Pollution) आणि अपघात (Accidents) दरवर्षी चिंतेचे कारण बनतात. विशेषतः लहान मुलांसाठी फटाक्यांमुळे निर्माण होणारे धोके हे अत्यंत गंभीर आणि दीर्घकाळ परिणाम करणारे (Long-lasting Effects) असतात.
फटाक्यांमुळे होणाऱ्या अपघातांमध्ये जळणे (Burns), दृष्टी गमावणे (Loss of Sight) आणि श्वसनाचे विकार (Respiratory Issues) हे मुख्य धोके आहेत. तथापि, काही विशिष्ट प्रकारचे फटाके लहान मुलांच्या आरोग्यासाठी सर्वात जास्त धोकादायक ठरतात. या फटाक्यांपासून लहान मुलांना दूर ठेवणे का आवश्यक आहे, याबद्दल आरोग्य तज्ज्ञांनी गंभीर इशारा दिला आहे.
लहान मुलांसाठी खालील दोन प्रकारचे फटाके सर्वाधिक धोकादायक मानले जातात:
अ. जास्त धूर करणारे फटाके (उदा. लवंगी/सुतळी बाँब आणि फुलबाजे):
फुफ्फुसांचा धोका: लवंगी, सुतळी बॉम्ब किंवा जास्त धूर करणारे फुलबाजे (Sparklers) यातून PM 2.5 (अतिसूक्ष्म कण) आणि PM 10 मोठ्या प्रमाणात बाहेर पडतात. हे विषारी कण मुलांच्या नाजूक फुफ्फुसांमध्ये (Delicate Lungs) जमा होतात.
दम्याचा त्रास: यामुळे लहान मुलांना खोकला, घसा खवखवणे आणि दम्याचा त्रास (Asthma) होण्याची शक्यता प्रचंड वाढते. ज्या मुलांना आधीच श्वसनाचे त्रास आहेत, त्यांच्यासाठी हा धूर जीवघेणा ठरू शकतो.
विषारी रसायने: या धुरामध्ये शिसे (Lead), कॅडमियम (Cadmium) आणि सल्फर डायऑक्साइड (Sulphur Dioxide) सारखी विषारी रसायने असतात, जी मुलांच्या मज्जासंस्थेवर (Nervous System) वाईट परिणाम करतात.
ब. आवाजाची पातळी जास्त असलेले फटाके (उदा. मोठे बॉम्ब, भूईचक्र, रॉकेट):
श्रवणशक्तीवर परिणाम: जास्तीत जास्त आवाज करणारे फटाके, जसे की मोठमोठे बॉम्ब किंवा भूईचक्र, मुलांच्या कानशिलाजवळ (Near Ear) फुटल्यास त्यांच्या श्रवणशक्तीला (Hearing Ability) कायमस्वरूपी इजा होऊ शकते.
डेसिबल मर्यादा: लहान मुलांसाठी आवाजाची सुरक्षित मर्यादा कमी असते. १०० डेसिबलपेक्षा जास्त आवाज असलेले फटाके मुलांच्या कानाच्या पडद्यांना (Eardrum) हानी पोहोचवू शकतात. यामुळे तात्पुरता किंवा कायमस्वरूपी बहिरेपणा (Deafness) येऊ शकतो.
फुलबाजे दिसायला सुंदर असले तरी, ते लहान मुलांना सर्वात जास्त भाजण्याचे (Burn Injuries) कारण ठरतात.
उच्च तापमान: फुलबाज्यांचे तापमान १,००० अंश सेल्सिअस पेक्षा जास्त असू शकते. फुलबाज्या विझल्यानंतरही त्यांची गरम तार (Hot Wire) त्वचेला स्पर्श झाल्यास गंभीर भाजते.
हात भाजणे: मुले खेळताना फुलबाज्या हातातून खाली पडल्याने किंवा दुसऱ्या मुलाच्या अंगाला लागल्याने अपघातांची संख्या खूप मोठी आहे.
दिवाळीचा आनंद टिकवून ठेवण्यासाठी पालकांनी मुलांच्या सुरक्षेची विशेष काळजी घेणे गरजेचे आहे:
फटाक्यांपासून दूर ठेवा: शक्य असल्यास लहान मुलांना फटाक्यांच्या धुरापासून आणि आवाजापासून पूर्णपणे दूर ठेवा.
सुरक्षित खेळ: फटाके पालकांच्या देखरेखीखालीच (Under Supervision) फोडावेत आणि मुलांना सुरक्षित अंतरावर ठेवावे.
सुती कपडे: मुलांना नेहमी सुती (Cotton) आणि घट्ट (Fitted) कपडे घालावेत, जेणेकरून ते लवकर आग पकडणार नाहीत. सिंथेटिक कपडे लगेच आग पकडतात.
प्रथमोपचार किट: जळाल्यास त्वरित प्रथमोपचार (First Aid) करण्यासाठी बर्न मलम (Burn Cream) आणि पाण्याची सोय जवळ ठेवावी.
पर्यायी उत्सव: फटाक्यांऐवजी मुलांना दिवे, पणत्या आणि सजावटीच्या कामात गुंतवून घ्या, जेणेकरून त्यांना उत्सवाचा आनंद घेता येईल.
दिवाळीचा उत्साह साजरा करताना लहान मुलांचे आरोग्य आणि सुरक्षा ही आपली पहिली जबाबदारी आहे. जास्त धूर आणि आवाज करणाऱ्या फटाक्यांपासून मुलांना दूर ठेवून आपण त्यांना अपघातांपासून आणि गंभीर आरोग्य समस्यांपासून वाचवू शकतो.