केस गळती आणि उपचार
वैद्यकीय भाषेत केस गळतीला ‘अलोपेसिया’ म्हणतात आणि शरीराच्या कोणत्याही भागावर त्याचा परिणाम होऊ शकतो. केस हे सौंदर्याचे लक्षण मानले जाते त्यामुळे केस गळणे एखाद्या व्यक्तीच्या सौंदर्यात बाधा आणू शकते. यामुळे अनेक व्यक्तींमध्ये न्यूनगंड निर्माण होऊ शकतो.
केस गळणे हे अनुवंशिकता, संप्रेरकांचे असंतुलन, रोग, तणाव इत्यादी अनेक कारणांमुळे होऊ शकते. केसांचे सामाजिक-सांस्कृतिक महत्त्व खूप मोठे आहे आणि केस गळणे हा वैद्यकीय धोका नसला तरी मानसिक आरोग्यासाठी घातक ठरू शकतो. त्वचाविज्ञानातील सायकोडर्मेटोलॉजी आणि सायकोट्रिकोलॉजी हे आधुनिक वैद्यकशास्त्रात सामान्यतः स्वीकारलेले हे शब्द आहेत.
मानसिक आरोग्य आणि केस गळणे यांचा परस्परसंबंध आहे. शारीरिक त्रासामुळे केस गळतात आणि त्याउलट मानसिक समस्यांमुळे केस गळणे अधिक तणावाचे कारण बनते, ज्यामुळे केस गळणे अधिक होते. ज्यामुळे नंतर अधिक नैराश्य, चिंता आणि त्रास होतो आणि अशा प्रकारे हे चक्र चालू राहते. केस गळतीमुळे मानसिक आरोग्यावर परिणाम होत असलेल्या सामान्य लक्षणांचा पुढीलप्रमाणे समावेश होतो.
- नैराश्यामुळे कमीपणाची भावना येणे, वैयक्तिक आणि इतर कौटुंबिक क्रियाकलापांचा अभाव, ऊर्जा कमी होणे, झोप न येणे
- चिंतेमुळे तणाव, घाम येणे आणि छातीत धडधडणे जाणवते
- सोशल फोबिया
- सामाजिक परिस्थितींवर नकारात्मक प्रतिक्रिया देणे आणि मद्यपान करणे, धूम्रपान करणे इ.
- शारीरिक त्रासामुळे केस गळतात
तणाव हा आपल्या दैनंदिन जीवनाचा एक भाग आहे; परंतु जेव्हा तणाव तीव्र आणि दीर्घकाळापर्यंत असतो तेव्हा त्रास होतो ज्यामुळे केस गळतात.
तणावामुळे तीन प्रकारचे केस गळतात
टेलोजेन इफ्लुव्हियम ज्यामध्ये तणावामुळे केसांच्या मुळांवर परिणाम होतो. केस गळण्याचा हा प्रकार अचानक होतो आणि केस गळताना किंवा केस धुताना रुग्णाचे केस गळतात. केस गळतीचा हा प्रकार सामान्यतः तणावपूर्ण घटनेच्या 2-3 महिन्यांनंतर सुरू होतो. अशा प्रकारे, तणाव हे टेलोजेन इफ्लुव्हियमचे प्राथमिक किंवा दुय्यम कारण असू शकते.
ट्रायकोटिलोमॅनिया म्हणजे स्वतःचे केस ओढण्याची अनियंत्रित इच्छा. रुग्ण टाळू, भुवया, पापणी, छाती, मांडीचे असा भागातील केस ओढतो. हा सहसा तणाव, अस्वस्थ भावना, कंटाळवाणेपणा किंवा निराशेचा सामना करण्याचा एक मार्ग असतो. यामुळे सुमारे 1/3 रुग्णांचे जीवनमान खराब होते.
अॅलोपेसिया एरिटा ही अशी स्थिती आहे ज्यामध्ये शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती केसांच्या मुळांवर हल्ला करते ज्यामुळे केस गळतात. हा एक प्रकारचा डाग नसलेला अलोपेसिया आहे.
केस गळतीचा मानसिक आरोग्यावर परिणाम
भावनिक त्रास हा केस गळण्याचा सर्वात सामान्य परिणाम आहे. केस गळतीमुळे त्रस्त बहुतेक रुग्ण मानसिक संकटाच्या सामना करतात यामध्ये विशेषतः महिला, मुले आणि किशोरवयीनसाठी आव्हानात्मक ठरते. इतर सामान्य परिणामांमध्ये उदासीनता, चिंता आणि इतर मानसिक विकारांचा समावेश होतो.
केस गळण्याचा आणखी एक प्रमुख प्रकार जो रुग्णांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम करतो तो म्हणजे केमोथेरपीमुळे केस गळणे. अलीकडील अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की सुमारे 8 टक्के महिलांनी केस गळती टाळण्यासाठी केमोथेरपी सोडण्याचा विचार केला.
केस गळतीमुळे येणार्या तणावाला सामोरे जाण्यासाठी वैयक्तिक उपचार
- मानसिक आरोग्यासंबंधित तज्ज्ञांकडून समुपदेशन
- केस गळतीचे उपाय आणि इतर पर्यायांबद्दल रुग्णांना शिक्षित करणे.
- संज्ञानात्मक वर्तणूक थेरपी (CBT)
- सामाजिक शिक्षण
डॉ. रिंकी कपूर