ऑक्सफर्ड : काही तज्ज्ञांच्या मते, पेरोव्स्काईट सोलर सेल्सची प्रगती पाहता, आपण सौरऊर्जेच्या पुढील क्रांतीच्या उंबरठ्यावर आहोत. मात्र, हे यश या सेल्स प्रत्यक्ष जगात किती टिकतात यावर अवलंबून आहे. ‘ऑक्सफर्ड पीव्ही’ या ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून सुरू झालेल्या स्टार्टअपच्या प्रयोगशाळेत सध्या सौर फोटोव्होल्टेइक (PV) सेल्सचे नमुने विविध चाचण्यांसाठी ठेवले आहेत. एक संशोधक सेल्सची कार्यक्षमता कमी करू शकणार्या अशुद्धता तपासण्यासाठी इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकाचा वापर करत आहे, तर दुसरा प्रकाश वर्णपटातील (Light Spectrum) बदलांना सेल्सचा प्रतिसाद मोजत आहे.
पेरोव्स्काईट तंत्रज्ञान काय आहे?
ऑक्सफर्ड पीव्हीसह जगभरातील अनेक स्टार्टअप्स टँडम पेरोव्स्काईट सोलर सेल्स विकसित करत आहेत. या तंत्रज्ञानामुळे सौरऊर्जेच्या क्षेत्रात मोठे बदल घडून येतील, असे काहींचे म्हणणे आहे. या तंत्रज्ञानात सध्या जगभरातील पॅनेलमध्ये वापरल्या जाणार्या सिलिकॉन सामग्रीला पेरोव्स्काईट सामग्रीसोबत एकत्र केले जाते. यामुळे सूर्यप्रकाशाचे विजेत रूपांतर करण्याची सौर पॅनेलची कार्यक्षमता प्रचंड प्रमाणात वाढते.
पेरोव्स्काईटची क्षमता :
पेरोव्स्काईट हे खनिज सर्वप्रथम 1839 मध्ये युरेशियातील युरल पर्वतांमध्ये सापडले होते; पण आज हे नाव कृत्रिमरीत्या तयार केलेल्या विविध पदार्थांना दिले जाते, ज्यांची स्फटिक रचना मूळ खनिजासारखी असते. हा पदार्थ ब्रोमिन, क्लोरीन, शिसे आणि टिन यांसारख्या सहज उपलब्ध सामग्रीपासून बनवला जाऊ शकतो. या ‘आश्चर्यकारक सामग्री’चे समर्थक म्हणतात की, पेरोव्स्काईट पॅनेलमुळे सौरऊर्जा प्रकल्प आणि घरांवरील छतावरून निर्माण होणारी ऊर्जा स्वस्तात वाढवता येईल. तसेच, उपग्रह आणि इलेक्ट्रिक कारवरही सिलिकॉन पॅनेलपेक्षा ही अधिक चांगले काम करू शकतात.
आव्हाने आणि चिंता :
या तंत्रज्ञानावर टीका करणारे लोक काही गंभीर चिंता व्यक्त करतात : टिकाऊपणा : पेरोव्स्काईटमध्ये ओलावा (Moisture) आणि उष्णतेला लवकर बळी पडण्याची क्षमता असल्याने, ते लवकर खराब होऊ शकतात (Degradation). विषारी घटक : पेरोव्स्काईटमध्ये साधारणपणे शिसे हा विषारी पदार्थ असतो, ज्यामुळे आरोग्य आणि पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. या अडचणींवर मात करण्यासाठी कार्यरत असलेल्या अनेक स्टार्टअप्सना वाटते की, टँडम पॅनेल आता मोठ्या प्रमाणावर उत्पादनासाठी तयार आहेत. मात्र, प्रयोगशाळांमधून उच्च कार्यक्षमतेचे विक्रम सतत नोंदवले जात असले, तरी प्रत्यक्ष जगात ही पेशी अपेक्षित परिणाम साधू शकतील की नाही, हे सिद्ध होणे अजून बाकी आहे.
सौरऊर्जेचा वर्तमान आणि भविष्य :
सध्या जागतिक वीज निर्मितीमध्ये सौरऊर्जेचा वाटा सुमारे 7% आहे आणि तो झपाट्याने वाढत आहे : 2024 मध्ये यात 29% वाढ झाली. जगभरात वीज निर्मितीचा हा दुसरा सर्वात स्वस्त नवीन स्रोत बनला आहे (केवळ भूभागावरील पवन ऊर्जा स्वस्त आहे). एका 2023 च्या विश्लेषणानुसार, पुढील हवामान धोरणांची गरज नसतानाही सौर तंत्रज्ञानाने जागतिक वीज बाजारात वर्चस्व गाजवण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण टप्पा गाठला आहे.